Podstrekači, izvršioci i tumači

„Una teče s planina koje se s jedne strane protežu na sjeverozapadu Bosne, a s druge u regiji  Like u Hrvatskoj. Kada zasja sunce, njena ledena i kristalno bistra voda ’blista kao zlato i smaragdi’,  kako je zapisao britanski arheolog sir Arthur Evans tokom svojih putovanja kroz ovaj kraj 1870-ih.[1] U Unu, koja se nekada pretvara u vodopad, ali uglavnom teče mirno, utječe mnogo manja rijeka Ostrovica. Ona izvire iz podnožja planine i sama teče nekoliko stotina metara. Na mjestu gdje se rijeke sastaju pogled iz doline otkriva staru utvrdu koja dominira nad obližnjim grebenom. Njeni drveni zidovi, mada se krune i propadaju, i sad izgledaju neprobojno.“

Navedeni citat je verovatno najlepši početak jedne knjige koja se bavi nasiljem u ratu na prostoru Balkana. Gotovo lirskim opisom geografskog krajolika, istoričar Max Bergholz je svoje čitateljke i čitaoce doveo pred varoš Kulen-Vakuf, a zatim otpočeo složeni prikaz četiri ratne godine i analizu više decenija (potiskivanog) sećanja na užase koje je Drugi svetski rat doneo ljudima koji su živeli u slivu reke Une.

Čim je objavljena 2016. godine, Bergholzova knjiga Nasilje kao generativna sila: Identitet, nacionalizam i sjećanje u jednoj balkanskoj zajednici privukla je pažnju akademske javnosti. Za samo tri godine je dobila čak šest prestižnih nagrada, prikazana u velikom broju stručnih časopisa, u novinskim magazinima i portalima širom sveta, a upravo se čeka i njeno izdanje na kineskom jeziku. Veoma brzo, Nasilje kao generativna sila zauzelo je istaknuto mesto među brojnim radovima koji se bave temom nasilja u Drugom svetskom ratu na prostoru nekadašnje Jugoslavije (većinom na prostoru Nezavisne Države Hrvatske), a koji su objavljeni na engleskom i nemačkom jeziku poslednjih godina.[2] Radi se o knjigama i člancima Tomislava Dulića, Rory Yeomenasa i Bena Shepherda, zatim Alexandera Korba, Marka Atilla Hoarea. Neki od njihovih radova su prevedeni na naš jezik i dostupni široj čitalačkoj javnosti. Iako različito analitički usmereni i ocenjeni u različitim akademskim sredinama, oni su predstavili nova istraživanja, nova čitanja dokumenata i analize događaja i fenomena koji su vezani za pitanja zločina Wehrmachta, ustaškog režima i četničkih jedinica na području koje se, u današnjem politički korektnom jeziku, naziva zapadnim Balkanom. Pomenutim autorima i njihovim radovima, svakako treba dodati novija ostvarenja istraživača sa ovih prostora – Slavka i Iva Goldsteina, Milana Radanovića, Iva Mihovilovića, kao i niz obimom manjih, ali suštinski važnih članaka Milana Koljanina, Dragana Cvetkovića, Draga Roksandića, čiji su radovi znatno doprineli obimnoj literaturi koja je u različitim vremenima i sa različitim intenzitetom i kvalitetom nastajala nakon 1945. godine. Sve brojnije analize nasilja ispoljenog na prostoru Balkana u periodu Drugog svetskog rata, danas su neizostavni deo istraživanja novih humanističkih disciplina, različitih istraživačkih mreža, kao i brojnih novootvorenih univerzitetskih odeljenja i fakultetskih programa širom sveta koji su definisani pojmovima studije nasilja i studije genocida.

Među navedenim naslovima koji se bave tim složenim fenomenima, knjiga Maxa Bergholza se izdvaja originalnim pristupom istraživanju, koji je pored istoriografskog arhivskog rada, uključio i antropološki metod intervjua i terenskog istraživanja.  Još više se izdvaja načinom tumačenja lokalnog nasilja. U njoj je najpre sa velikom preciznošću uspostavljen kauzalitet ratnih događaja, otvoreno je pitanje razloga zbog kojih je nasilje eskalirao u takvom obimu, a zatim su ispitani i različiti vidovi pamćenja i zaboravljanja zločina, njegovih počinilaca i žrtava.

Max Bergholz, profesor na Univerzitetu Concordia u Montrealu je stručnoj javnosti na prostoru nekadašnje Jugoslavije poznat već više od jedne decenije. Njegov prvi članak pod nazivom „Među rodoljubima, kupusom, svinjama i varvarima: Spomenici i grobovi NOR 1947–1965. godine“, objavljen je 2006. u zborniku Kako se sjećati 1945. godine? i u Godišnjaku za društvenu istoriju 2007, a tekst „Sveštenik, spomen ploča i borba za sećanje na pale borce u jednom selu u Srbiji, 1955–1956“ pojavio se dve godine kasnije u zborniku Spomen mesta, istorija i sećanja.

Spuštajući se na lokalni nivo sela u Srbiji, on je od svojih prvih radova pratio preplitanja zvaničnih politika istorije sa ličnim sećanjima i na sasvim nov način prikazao složenost rata, ali i jugoslovenske socijalističke zajednice. Fenomen kolektivnog sećanja nije posmatrao kroz zvanične proklamacije i javne režirane manifestacije, već kroz svakodnevicu i odnos članova lokalnih zajednica prema njihovim poginulim i ubijenim rođacima, komšijama i poznanicima. Bergholz je od početka pažnju usmerio na traganje za razlozima nekada spontanog, a često nametnutog zaborava, odnosno brisanja nepoželjenih epizoda i ličnosti iz kolektivnog pamćenja, kao i efekata tog zaborava.

Posle više od deset godina, u prevodu Senade Kreso, pojavila se u izdanju Buybooka i Bergholzova knjiga Nasilje kao generativna sila. U njoj je autor nastavio da pitanje nasilja u Drugom svetskom ratu prati na lokalnom nivou primenjujući svoj specifičan istraživački metod. Ovoga puta je sagledao načine na koje su ustaška ideologija i praksa kapilarno „uprostoravani“ u ruralnim sredinama NDH i istovremeno pratio proces razvoja ustanka. U fokusu njegovog istraživanja našli su se događaji iz leta 1941. godine u varošici Kulen-Vakuf i njenoj okolini – Bosanskoj krajini i Lici. U liminalnom prostoru Triple Confiniuma, odnosno Vojne krajine, vekovima su se susretale tri crkve, Osmanska i Habzburška imperija i Mletačka republika, preplitale su se različite verske i etničke tradicije. Tragična dešavanja iz vremena Drugog svetskog rata o kojima je pisao Bergholz, ostavila su trajne ožiljke koji su pet decenija kasnije, u vreme raspada Jugoslavije, ponovo otvoreni.

Knjiga Nasilje kao generativna sila, uzbudljivo je napisan tekst koji se čita u dahu sa velikom pažnjom. Pred čitaocima se smenjuju dinamične slike i čitava knjiga se na momente čini kao scenario za sofisticiran dokumentarni film. Autor je uspeo da na čitaoce i čitateljke prenese uzbuđenje koje je proživljavao tokom rada na arhivskim materijalima i tokom brojnih razgovora sa preživelima i potomcima očevidaca zločina. Uspeo je da otvori nove perspektive posmatranja i podstakne nova razmišljanja o ratu. Njegov stil pisanja je, iako egzaktan, u delovima literaran, a izbor i simbolika fotografija posebno su snažni. Jakom emotivnom utisku koji knjiga ostavlja, doprinose i izrazi zahvalnosti koje je Bergholz ispisao i koji pokazuju s kakvom pažnjom i obzirom je visoko uvažio pomoć koju je dobijao od brojnih pojedinaca i institucija, i kako se i sam menjao i preispitivao neke svoje ranije zaključke tokom procesa istraživanja i pisanja. Ništa manje intrigantna nije ni posveta koju je na početku knjige na engleskom jeziku ispisao objedinjujući “naš” jezik sa engleskim i na posebno suptilan način pokazao svoju nameru da jednu studiju slučaja iz balkanske sredine uklopi u širu, globalnu sliku rata i nasilja: „For everyone who helped, i svima koji su vjerovali, from Pittsburgh to Toronto, od Beograda do Kulen-Vakufa, and all the places, velikim i malim, along the way“.

Premisa s kojom je Bergholz ušao u istraživanje je da su, u velikom broju tekstova koji su decenijama nastajali o događajima iz vremena Drugog svetskog rata na prostoru Krajine, detaljni opisi zločina propustili da pruže i pravo objašnjenje njihovih uzroka. Njega su, međutim, najviše zanimali razlozi koji su doveli do masovnog ubijanja. Stoga je pratio istoriju prostora i ljudi koji su na njemu živeli od kraja sedamnaestog veka. Preneo je sliku regije u decenijama postepenog povlačenja Osmanske imperije sa Balkana, a opise nasilja iz prethodnih vekova je kontekstualizovao i razumeo kao deo složenog nasleđa Vojne krajine. Stranice na kojima je autor predstavio austrougarski, a zatim i jugoslovenski period, prikazale su proces etničke diferencijacije koji je većinom pratio verske linije razdvajanja. Na taj način je sagledao duboke korene nasilja u malim zajednicama u kojima su se počinioci i žrtve decenijama  susretali licem u lice, a njihove porodice često generacijama poznavale.

Analizom ruralne zajednice koju je postavio u fokus svog istraživanja, Bergholz je jasno prikazao „dinamiku nasilja“ tako što je ukazao na njenu predistoriju. Međutim, vrednosti njegove knjige pre svega leži u činjenici da je događaje situirao u političku realnost koja je nastala nakon raspada Jugoslavije u aprilu 1941. Ustaška Nezavisna Država Hrvatska je okvir unutar koga su događaji kontekstualizovani. Autor je svoje interesovanje svesno izmestio iz gradskog okruženja i usmerio ga na seoske zajednice u kojima se Drugi svetski rat na Balkanu najsnažnije i najdramatičnije odvijao. Centralni deo knjige bavi se zločinom koji se dogodio u Kulen-Vakufu 5. i 6. septembra 1941, u kome su ustanici protiv ustaške vlasti (tadašnji naziv za izbegle i pobunjene pojedince i grupe) ubili preko 2000 muslimanskih civila, prevashodno žena i dece koji su se povukli u malenu bosansku varoš u strahu od osvete. Ali to nije knjiga o jednom zločinu, već o spirali nasilja. Ona sagledava ideologiju koja je legitimisala izdvajanje rasno i etnički drugih i drugačijih i detaljno opisuje događaje koji su zločinu prethodili, odnosno ubijanja etničkih Srba koja su vršile ustaše od prvih dana uspostavljanja NDH u aprilu 1941. u selima Suvaja, Osredci i Bubanj. Bergholz je pratio način na koji su ljudima u zbegovima uz logorsku vatru preživeli prenosili ono što su videli i doživeli. Usledile su podjednako surove osvetničke akcije ustanika nad etničkim Hrvatima u selima Brotnja, Krnjeuša, Vrtoče i Boričevac. (Nota bene: Bergholz izbegava da učesnike nacionalno definiše i insistira na korišćenju pojmova koji su vezani za versku identifikaciju, ističući da su se sami savremenici tako prepoznavali.) Posledica krvavih obračuna po selima bilo je masovno povlačenje stanovništva u šumske zbegove i udaljena sela i varošice, pri čemu je većina muslimanskog stanovništva spas potražila u Kulen-Vakufu. Autor je pokušao da razume kakav je efekat moglo da ima svedočenje onih koji su ispuzali iz jama i o svom jezivom iskustvu svedočili pred ljudima koji su u strahu za goli život napustili svoje domove. On je pratio grupe preživelih, ali je pre svega pokušao da objasni poziciju pojedinca koji je najpre bio žrtva, a zatim je i sam počinio zločin.

Opisujući navedene događaje i stradanja civilnih žrtava, Bergholz je prikazao i one koji su bili posmatrači užasa, ali je svoju pažnju primarno usmerio na one koji su pokušali da zaustave nasilje. Potrudio se da razume njihove motive i izvor njihove snage. Stoga je, kako bi uspostavio uzročno-posledičnu vezu, pratio događaje iz dana u dan, iz sata u sat. Kroz preciznu hronologiju je sagledao razvoj novih odnosa koje su gradili protivnici biblijske osvete poput:  Stojana Matića, Stevana Pilipovića Maćuke, Steve Atlagića, Milana Alivojvodića i Marka Oreškovića Krntije, te Gojka Polovine i Đoke Jovanića kao vođa ustanika. Posebno je istakao Gojka Polovinu koji je pokušao da uspostavi kontrolu nad ustanicima i da zaustavi pokolje. U proglasu iz septembra 1941, Polovina je pozivao ustanike da prekinu osvetničko nasilje nad nedužnim civilima i svoju snagu usmere na borbu za oslobođenje, ističući da će u suprotnom, ukoliko ljudi ne uspeju da bratoubilački rat preokrenu u borbu protiv zajedničkog neprijatelja, okupatora i njihovih saradnika, sve akcije i sva borba pasti u prah i pepeo, i svi postati žrtve.

Nasuprot njima u knjizi su izdvojene ličnosti podstrekača i izvršioca nasilja: Miroslava Matijevića, Huće Zelića, Petra Đilasa, Đorđa Pilipovića – likovi ustaša i potonjih četnika kojima je nasilje bilo metod i cilj delovanja u ratu.

Bergholz je u knjizi, dakle, istakao dve ključne grupe – zagovornike eskalacije nasilja i zagovornike obuzdavanja nasilja, ističući da se tih dana septembra 1941. onemogućavanje osvete u određenim trenucima činilo teže nego mobilisanje ljudi da se priključe borbi. „Dok talasi ubijanja mogu brzo stvoriti antagonističku kolektivnu kategorizaciju na etničkoj osnovi, oni mogu proizvesti i svoju suprotnost: talase međuetničkog spašavanja i osjećaja da je ponašanje – a ne etnička pripadnost – od ključnog značaja u razlikovanju neprijatelja od prijatelja“. Upravo je to obrazloženje njegovog osnovnog stave da nasilje ne predstavlja samo destruktivnu, već i generativnu silu „koja djeluje putem radikalnog oblikovanja granica i mogućnosti individualne i grupne identifikacije“. Na ovom mestu neminovno se otvara pitanje: da li su talasi ubijanja i nasilja imali snagu da definišu identitet alternativan etničkom, ili su zločine zaustavile ideje antifašizma i komunistička ideologija na kojima su razvijene nove forme empatije među ljudima?

Odlučnost onih koji su nasilje obuzdavali je proisticala iz njihovog odbijanja da identifikuju čitave etnose sa ustaškim, odnosno četničkim jedinicama. Upravo ta svest o nužnosti zaustavljanja bratoubilačkog rata, koji je antagonizovao susede, predstavljala je osnov za uspostavljanje multietničke i multinacionalne partizanske oslobodilačke vojske koja je uspela da objedini pripadnike svih etničkih grupa u zajedničkoj borbi.

Čitajući knjigu, postaje jasno da su jedini koji su imali snagu da zaustave nasilje (koji u tome nažalost nisu uspeli početkom septembra 1941. u Kulen-Vakufu), ali koji su upravo na toj osnovi pobedili u Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu, bili (pro)komunistički nastrojeni pripadnici ustaničkih, kasnije partizanskih jedinica. Oni nisu bili ti koji su započeli ustanak, ali su ga kanalisali i tako zaustavili etnički motivisano nasilje. U knjizi su u tom kontekstu navedeni i nemački vojni izveštaji koji su umanjivali ulogu komunista, ali i jasno istakli da srpski seljaci nisu bili više naklonjeni komunizmu od hrvatskih, već da bez zločina ustaša nikakva propaganda ne bi uspela da ubedi Srbe da rizikuju živote u borbi za komunističke ciljeve.

Ukrštajući istoriografske radove iz vremena socijalističke Jugoslavije, sa tekstovima savremenih postjugoslovenskih (među njima i nekih revizionističkih) istraživača, a pre svega na osnovu sopstvenih analiza obimnih arhivskih izvora i memoarske građe, Bergholz se, kao i većina istraživača studija nasilja, odlučno usprotivio tezi da su navodni višedecenijski lokalni nacionalizmi i antagonističke etničke podele bili uzrok zločina. Istakao je da je niz zločina započeo sa nekažnjenim, državno podstaknutim erupcijama nasilja, ali da je prevashodno proizašao iz lokalnih animoziteta, pa čak i trenutnih pljačkaških namera. Zaključio je da je upravo to nasilje stvorilo „nove zajednice, nove oblike i konfiguracije moći, kao i nove prakse nacionalizma“. Po Bergholzu, dakle, nisu etnička pripadnost i nacionalizam vodili ka nasilju, već je politika etničkog progona koju ja uspostavila NDH proizvela psihozu straha koja je pokrenula „duboke antagonističke talase etničke identifikacije i nacionalizma“.

Složivši ratni mozaik, Berholz je sa posebnom pažnjom tragao za odgovorima na pitanje: zbog čega je zločin iz Kulen-Vakufa potisnut iz javnih komemoracija i kolektivnog pamćenja u posleratnom periodu. Pokušao je da razume razloge zbog kojih je taj događaj prekriven zaboravom u državi pomirenja kakva je bila socijalistička Jugoslavija. Trudio se da sagleda svrsishodnost, ali i ograničenja inventovanih sintagmi „žrtve fašističkog terora“ i „saradnici okupatora“, kojima su ublažavana posleratna međuetnička i međunacionalna sumnjičenja i optuživanja. Razloge je sagledao, objasnio, ne nužno uvek i opravdao. U tom smislu, posebno snažno je njegovo navođenje iskaza preživelih koji prenose atmosferu prvih posleratnih godina u Jugoslaviji: „Jedva da je bilo imalo hrane, ali ljudi su bili dobre volje. Svima nam je bilo drago što smo se vratili kući, na svoju zemlju“.  U decenijama koje su sledile, Bergholz je uočio ravnodušnost „običnih ljudi“ na povremene pokušaje elita da promovišu nacionalne identitete. Međutim, on nije idealizovao međuetničke odnose, istakavši da bi bilo krajnje pogrešno ignorisati značaj traumatskih sećanja na pojave „naprasne nacionalnosti“ koje su se javljale u slučajevima povremenih lokalnih incidenata.

Koje su kontroverze koja ova knjiga pokreće? Najpre metodološke prirode. Koliko je moguće izdvojiti nasilje kao temu istraživanja i komparirati slučajeve Bosne i Jugoslavije iz četrdesetih i devedesetih sa onim iz Ruande, Istočnog Timora, ili Kambodže? Koliko je pitanje kolektivnih identiteta moguće komparirati u istorijski i kulturno različitim sredinama? Gde su limiti, a gde pomaci takvog pristupa istraživanju prošlosti? Bergholz je bio svestan ovih dilema i pozivao se na Statisa Kalyvasa, koji se bavio logikom građanskog rata u Grčkoj. Istraživanja masovnog nasilja koje je premešteno iz urbanih u ruralne sredine predstavlja osnov takvog pristupa, koji fokusira međuljudske odnose i prepoznaje tzv. „intimno nasilje“ koje se odvija u senci velikih ideoloških narativa i borbi. Upravo je to i povod za otvaranje novog pitanja – pitanja ograničenja koja nameće lokalna perspektiva iz koje se jasno sagledava precizna dinamika događaja, ali nekada zamagljuju širi politički okviri i društveni kontekst. Bergholz nije zapao u tu zamku. Kao istraživač koji je metodološki formatiran kroz istraživanja studija sećanja, on lokalnu perspektivu nije kanonizovao, već je shvatio kao novi putokaz na putu ka formiranju što preciznije slike prošle stvarnosti.

Sa pozicije istraživača studija slučaja on je jasno sagledao „mrtve uglove“ tradicionalne istoriografije i njene totatlizujuće diskurse. To je postalo naročito uočljivo u poslednjim delovima knjige, koje je naslovio „Nakon nasilja među zajednicama“ i „Naprasna nacionalnost“, u kojima je tragao za što objektivnijim razumevanjem procesa brisanja sećanja iz zvaničnih državnih komemoracija. Zapitao se zbog čega je kulenvakufska epizoda intencionalno zatomljena u posleratnim decenijama? Zašto osamdesetih godina, kada je SUBNOR pokrenuo, kako Bergholz ističe „poverljivu istragu“ o masovnim zločinima, ona nije adekvatno i zatvorena? Radilo se o nameri organizacije veterana rata u socijalističkoj Jugoslaviji koja je upravo osamdesetih započela novi krug istraživanja rata i komemorisanja njegovih žrtava. Četiri decenije nakon završetka Drugog svetskog rata, politika istorije u Jugoslaviji je otvarala nove perspektive i pokretala inicijative za markiranjem neobeleženih mesta masovnih stradanja. U osetljivoj multietničkoj (a po novoj jugoslovenskoj praksi) i višenacionalnoj sredini, kako je osamdesetih tretiran prostor nekadašnje tromeđe, takva je inicijativa pokrenuta sa svešću o velikoj delikatnosti i mogućim brojnim posledicama. U poslednjoj deceniji postojanja jugoslovenske države, inače obeleženoj ekonomskom, političkom i društvenom krizom, tačke ključanja u javnosti primarno su bile vezane za otvaranje zatomljenih istorijskih epizoda i nova čitanja istorijskih izvora.

Činjenica da su se u redovima pobednika u Drugom svetskom ratu našli i oni koji su u učestvovali u nasilju 1941. godine, omogućila je Bergholzu da ukaže na (utopijsku) veru novih vlasti da je zaboravom moguće iskoreniti sve oblike antagonističkih nacionalizama. Taj strah i ponovno izbegavanje otvaranja delikatnih pitanja iz prošlosti, uslovili su paradoksalne prakse, pa čak i događaj kao što je bilo otkrivanje spomenika u Kulen-Vakufu 1981. Među zvanicama koje su došle na otkrivanje spomenika palim partizanima, tada je centralnu poziciju zauzimao jedan od učesnika zločina, u to vreme general Nikola Karanović, iz čije je biografije strašnu epizodu sa početka rata izbrisala kasnija hrabra uloga u partizanskoj epopeji. Zbog svega toga je i rat koji je buknuo 1992. godine u Bosni i Hercegovini upravo u tim dubioznim epizodama pronalazio svoje ključno pokretačko gorivo i osnov za sve nove revizije istorije.

Bergholz je knjigu zaključio razmatranjem etičkog pitanja odgovornosti istoričara, ali i pesimističnim zaključkom: „ova historija – i način(i) na koji(e) je bila iznošena, ušutkivana i zaboravljana – i dalje ima dalekosežne posljedice na ljude u ovom kutku svijeta. To uključuje „potpaljivanje“ potencijala za kasnije nasilje (tokom 1992–1995) i ima utjecaja na sadašnje osjetljivosti u vezi s tim kakva je budućnost tu moguća – ili nije moguća.“

Knjiga Nasilje kao genarativna sila predstavlja jedno od ključnih mesta dekonstrukcije mita o vekovnim mržnjama na Balkanu, ali istovremeno i podjednako snažan argument za tezu da nije samo  strah od osvete pokretao ljude na otpor, već da su to bili i osnovni principi humanosti inherentni ljudskoj prirodi i zajednici. Ona konstatuje samo naizgled paradoksalnu činjenicu da nasilje, iako primarno antagonizuje, istovremeno i razvija nove oblike empatije među pripadnicima različitih grupa. Upravo zbog toga, ona je podsticaj generacijama savremenih istraživača Drugog svetskog rata za koje Bergholz smatra da postavljanjem drugačijih pitanja, istraživanjima koja neće mešati posledice i uzroke i drugačijim načinom pripovedanja mogu doprineti kreiranju novog pristupa prošlosti, ali i sadašnjosti u kojoj stvaraju.

[1] Sir Arthur J. Evans, Illyrian Letters. A Revised Selection f Correspondence From the Illyrian Provinces of Bosnia, Herzegovina, Montenegro, Albania, Dalmatia, Croatia and Slavonia, Addressed to the “Manchester Guardian” during the Year 1877, (New York: Cosimo Classics, [1878] 2007), 114.

[2] Original na engleskom jeziku je objavljen 2016. godine. Max Bergholz, Violence as Generative Force: Identity, Nationalism and Memory in A Balkan Community, (Ithaca, London: Cornell University Press, 2016).

Projekat K-UND-K podržala je Rekonstrukcija Ženski fond.

Naslovna fotografija: Srđan Veljović