Deindustrijalizacija i društveni zaborav: primer Pančevačke pivare
Ciklus O zaboravu i zaboravljenima
U proleće 2008. godine, nakon što je Hajneken od Efesa kupio većinski udeo u „Pančevačkoj pivari“, i postao njen vlasnik, ova korporacija je ugasila proizvodnju u pančevačkoj fabrici, otpustila sve preostale radnike sem nekoliko menadžera, i ubrzo zatim obustavila proizvodnju jedinog preostalog brenda „Pančevačke pivare“, koji je nosio ime osnivača pivare iz sredine 19. veka- Vajfert. Tako je nakon više od 150 godina proizvodnje piva u Vajfertovoj pivari, i više od 280 godina od kako je pivo počelo da se pravi i toči u Pančevu, ovaj grad ostao bez značajnog industrijskog kapaciteta i bez jednog od ključnih kulturnih i identitetskih simbola. Ćutanje koje je usledilo samo je naglasilo ogroman jaz između višedecenijskih nastojanja da se pivara i kultura konzumiranja piva tradicionalizuju i iskoriste u reprezentaciji grada kao industrijskog središta, kao multikulturalne sredine sa urbanim senzibilitetom i značajnim habsburškim nasleđem, i društvene paralize kojom je grad otpratio zatvaranje pivare. Stidljivi pokušaj učinjen je 2015. godine, da se njen najpoznatiji vlasnik Georg (Đorđe) Vajfert reinstalira u javnom sećanju grada kroz manifestaciju dominantno zabavnog i potrošačkog karaktera. Kako se mogu protumačiti duboko, neugodno ćutanje i tišina koji su pratili "smrt" jedne od najvažnijih ekonomskih i socijalnih institucija u Pančevu i okolini, odsustvo ma kakve javne rasprave, ali i nepostojanje ma kakvog artikulisanog neoficijelnog diskursa o ovom gubitku. Polazeći od pretpostavke da je svaki način govorenja istovremeno i način negovorenja, možemo se zapitati kakva je socijalna dinamika suprotnog procesa u konkretnom društveno-ekonomsko-političko-kulturnomkontekstu. Drugim rečima, koja je uloga društvenog ne-sećanja i šta možemo pročitati iz ovog negovorenja, potiskivanja, namernog zaborava?
O Pančevu kao industrijskom mestu
Tokom decenija i vekova industrijskog razvoja stanovnici Pančeva su formirali osećaj o sebi i predstave o sebi, koje su bile čvrsto povezane sa svetom rada i industrijske proizvodnje, i ekonomskim prosperitetom, izraženim u gradskom pejsažu, institucijama gradskog života i svakodnevnim aktivnostima. U 19. i 20. veku Pančevo je razvijeno u značajan industrijski centar. Pored solare, svilare, žitnog magacina i pivare, koji se spominju u 18. veku, tokom devetnaestog veka na privrednu mapu grada upisuju se fabrika likera (1827.) i fabrika ulja (1830.), zatim prvi parni mlin (1844.), pa još jedna tvornica likera (1880.).[2] U periodu između dva svetska rata oblikovan je visoki industrijski profil grada, koji je posle rata dodatno razvijen. U međuratnom periodu otvorene su, između ostalih, fabrika sijalica (1931.), fabrika stakla (1932.), industrija nameštaja Antonov (1934.), fabrika skroba i fabrika aviona "Utva" (1937.), predionica (1938.).[3] U posletarnom periodu počele su sa radom krznara (1953.), fabrika obuće (1955.), i oformljen je naftno-hemijski prerađivački kompleks koji čine tri fabrike: azotara (1962.), rafinerija (1968.) i petrohemija (1977.).[4] U socijalizmu, grad je bio primer industrijskog socijalizma, i oličavao ekonomski prosperitet drugačijeg modela u odnosu na razvijeni Zapad.
Većina zvaničnih, istoriografskih i publicističkih narativa o istoriji i socijalnom profilu grada stavljali su u prvi plan ekonomsku snagu i raznovrsnost privrednih delatnosti, koje su proizvodile dinamičan socijalni i kulturni život, od devetnaestog veka do danas (up. Luka Ilić, 1995 (1885), Nikola Milutinović, 1922, Feliks Mileker,1994 (1925), Mihovil Tomandl, 2003). Tako se sudbina grada može čitati i kao kao metafora ekonomskog razvoja i pada cele Srbije: od devetnaestovekovnog centra zanatsko-trgovačke privrede, preko međuratne industrijalizacije, posleratne industrijske modernizacije, odsustva klasnih tenzija i konflikata u socijalizmu, ekoloških problema koji su se javljali kao konsekvenca industrijskog rasta i razvoja ekoloških pokreta i partija, zastoja u funkcionisanju privrede tokom ratnih devedesetih i devastacije privrednih kapaciteta tokom NATO bombardovanja, do konačnog urušavanja industrije u periodu privatizacija.
Napredujuća deindustrijalizacija nastupila je tokom devedesetih, a nastavila se, nasuprot dominantnom ekonomskom i društvenom narativu o tranziciji "u kapitalizam", i nakon 2000. godine, serijom neuspelih privatizacija, i stagnacijom i urušavanjem preostalih preduzeća za koja niko nije bio zainteresovan. Od nekada moćne privrede, koju su činili fabrika aviona "Utva", "Industrija Stakla Pančevo", tekstilne fabrike "Trudbenik", "Banaćanka", fabrika sijalica "Tesla", fabrika nameštaja "Gaj", obuće "Ivo Kurjački", i hemijskih proizvoda "Panonija", svilara, krznara, kudeljara, pekara, i na desetine zanatsko-uslužnih radnji, te čuvena "južna zona" (Rafinerija nafte, Azotara i Petrohemija), ostao je samo naftno-hemijski kompleks, oličen u tri fabrike, od kojih je Rafineriju otkupila ruska kompanija, a sudbina Petrohemije i Azotare ostaje pod znakom pitanja. Bez ideje o sistemskom ekonomskom preorijentisanju grada, uz sporadične i na mahove inicijative pojedinaca i nadležnih i/ili zainteresovanih pojedinaca, mogu se primetiti kretanja u pravcu iskorišćavanja nekadašnjeg industrijskog iskustva kroz koncept "industrijskog nasleđa", na čijoj se osnovi dalje može razviti niz uslužnih delatnosti, pre svega turizam, u oba dominanta vida: sofisticirani, "kulturni", i narodski - gastronomski i festivalski.
Pivara
Pored solare i žitnog magacina, pivara je predstavljala jedan od prvih industrijskih objekata, čija genealogija seže u 18. vek. Po nekim izvorima i interpretacijama, postojala je od "davne 1722. godine", čak i pre nego što je Pančevo administrativno dobilo status grada 1794. godine, a ovo mu je kasnije donosilo laskav epitet mesta u kome se nalazi "najstarija pivara na Balkanu". Ova mala istorijska mistifikacija zasnovana je na činjenici da, po istorijskim izvorima, proizvodnja piva u gradu seže na sam početak XVIII veka, tačnije u 1722. godinu, ali to nije neposredno povezano sa zgradom pivare kakvu danas poznajemo, i koja je pod imenom Vajfertove pivare krasila gravire i razglednice Pančeva.[5] Najslavnije doba ova fabrika je doživela u periodu od druge polovine 19. veka do Drugog svetskog rata, kada je bila u vlasništvu porodice Vajfert, koji su značajno unapredili proizvodnju, uveli najmodernije nemačke tehnologije tog vremena u obe svoje pivare, pančevačkoj i beogradskoj, i proširili prodaju daleko izvan Pančeva i okoline. Georgije Milošević, lokalni hroničar, o tome piše: "Po prelasku u ruke Vajfertovih počinje zlatno doba pančevačke pivare. Vajfertovo pivo se pije u Beču, Budimu, Pešti, Požunu i Beogradu, ali i na srpsko-turskom ratištu. Povodom oslobađanja Skoplja 1912. godine Đorđe Vajfert, nekadašnji konjanik, poslao je srpskoj vojsci vagon piva."[6] Iz tog vremena ostao je i slogan: "Ko najbolje pivo bira, Vajfertovo konzumira", a vrlo je verovatno da se i rašireni gradski narativ o Beograđanima koji dolaze u Pančevo "da popiju pivo i pojedu perece u Vajfertovoj pivari" može povezati sa ovim vremenom najveće slave i ugleda grada. U zgradi stare pivare, objedinjene su dve važne kulturne tradicije, koje su godinama, možda sa rubova kulturne orbite ali ipak primetno, oblikovali kulturni identitet Pančeva i samopoimanje njegovih žitelja. Ona je baštinila respektabilnu tradiciju više od dva ipo veka proizvodnje piva u gradu, a široki značenjski kompleks koji je proizvodnju i konzumiranje piva u Pančevu povezivao sa odlikama "urbanosti" i "građanstva", je tokom celog XX veka imao veliku identitetsku vrednost.[7] Posle II svetskog rata, fabrika je nacionalizovana, da bi početkom 90-ih prošla kroz svojinsku transformaciju i postala akcionarsko društvo, u kome su zaposleni imali većinski paket akcija. Posle 2000. prodata je stranom partneru, turskom "Efesu", 2004. godine, da bi 2008. "Efes" prodao većinski paket akcija "Hajnekenu". Obe zgrade pivare, i stara i nova, ozbiljno su oštećene u požarima 2005. i 2010. godine.
Ono što je predstavljeno kao "uspešna priča" za "Efes", prilikom prve privatizacije - sređivanje, automatizacija proizvodnog procesa, uvođenje firme u red, saobražavanje formatu kompanije, tehnološko usavršavanje - bila je teška priča, bolno iskustvo i priča o gubitku za veliki deo radnika. Neki su izgubili posao, neki su bili premešteni, imali su osećaj niže vrednosti u odnosu na nove vlasnike i strance zaposlene u menadžmentu, stekli su novi osećaj nesigurnosti i, kako je rekao jedan od njih, iskustvo "ograničavanja slobode"... Automatizacija je pospešila deindustrijalizaciju, pošto je drastično smanjila broj radnika potrebnih za obavljanje radnog procesa, udovoljavajući zahtevu za "efikasnošću", koji je jedan od bitnih elemenata neoliberalnih politika. Osećaj gubitka koji su radnici počeli osećati na radnom mestu, sve se češće pretvarao u gubitak posla samog, a to je konsekventno pospešilo nastajanje ličnih drama i gubitaka - razvodi, alkohol, nasilje, očaj, kako pokazuje literatura o posledicama deindustrijalizacije, verni su pratilac ovog procesa. Najčešće ova sumorna dimenzija stvarnosti ostaje u domenu privatnosti, i retko izbija u javnost, ali u Pančevu je u junu 2013. jedan očajan bivši radnik pivare pretnjom oružjem pokušao da izdejstvuje prijem kod gradonačelnika, i razgovor o svom teškom ekonomskom i socijalnom položaju. Pažnja je trajala koliko i prosečan novinski naslov danas - 1, najdalje 2 dana, a onda je ponovo zavladao muk.
O sistemskom karakteru zaborava
Govori li nam išta, i šta, ova neugodna tišina? Slična se pitanja mogu postaviti i u slučaju skorašnjih pokušaja rekomemoracije Đorđa Vajferta, najpoznatijeg vlasnika pivare, kada je sećanje obnovljeno u potpuno novom registru, u kome su kultura proizvodnje piva i industrijski identitet grada minimalizovani u odnosu na komercijalni karakter događaja, unutar koga su za potrošnju ponuđeni različiti brendovi - od piva, preko gradske (turističko-ekonomske) manifestacije, do samog Đorđa Vajferta, čiji se značaj za grad (ali i za razvoj industrije i bankarstva u Srbiji) nanovo otkriva i afirmiše.
Jedini trag o fizičkom umiranju i socijalnoj smrti „najstarije pivare na Balkanu“, kako je nekada ponosno nazivana pančevačka fabrika, u dva navrata je ostavljen u lokalnim novinama „Pančevac“ (koje su i same doživele sličnu sudbinu: bile su izvor lokalnog ponosa, kao prve srpske novine na Balkanu, koje su u kontinuitetu izlazile više od 150 godina, i takođe su prošle kroz sramnu, konačno poništenu privatizaciju). Oba teksta su, inače, objavljena na poslednjim stranama, u rubrici lokalne hronike, gde je tema zatvaranja pivare i propadanja njene zgrade kao istorijskog spomenika ramifikovana kao događaj iz prošlosti, izvan moći delovanja sadašnjih aktera, i kao takav, prepušten, kako se danas voli reći, „sudu vremena“. Jedan tekst je svojevrsni rekvijem za pančevačku pivaru, objavljen godinu dana nakon zatvaranja fabrike, i u njemu se rekapitulira slavna istorija pivare, njenih najpoznatijih vlasnika, njenog mesta u ekonomskoj i kulturnoj istoriji Pančeva.[8] Drugi, znatno kraći napis, stoji kao prateći tekst foto-eseja, u kojem se u tri slike predstavlja hronika propadanja stare, istorijske zgrade pivare. Naslovljen sa “Posle 290 godina”, tekst počinje rečima: “Okružena placevima na kojima su se nekada nalazile Kaćurina štamparija i „Štuka” i drugim zapuštenim objektima, Vajfertova pivara ovih dana može da posluži kao spomenik srama…”.[9] U članku naslovljenom kao “Nemar i kazna”, autorka se svesno poigrava sa naslovom klasičnog romana Dostojevskog, otkrivajući nam svoje viđenje propadanja zgrade pivare kao vid zločina prema gradskom prostoru i životu.
Ali te slike izgleda nisu bile dovoljno snažne da pokrenu emocije ljudi i da ih pretoče u neku vrstu društvene akcije, nisu aktivirale, kao što se to desilo na nekim drugim mestima, kako kaže Tanja Petrović, pozivajući se na Elizabet Blekvor, “uznemiravajući potencijal nostalgije, koji emaniraju fotografije industrijskih ruševina u SAD” (Petrović, 2012). Niko nije pozvao na skup na kome ćemo se "15 minuta stideti" na ruševinama pančevačke pivare, niti je neko, u gradu u kome se svake dve godine odvija bijenale umetnosti, napravio performans, niti su zaštitari i muzealci pozvali na ritualno ispijanje piva kao obeležje kontinuiteta jedne kulturne prakse; nijedan od lokalnih kafića i kafana nije pokrenuo lokalnu proizvodnju piva, odavno rasprostranjenu u pabovima centralne i zapadne Evrope. Čak ni novouspostavljeni gradski karneval, koji je postao najpromovisanija i najposećenija javna manifestacija u gradu, nije ni na koji način tematizovao ovu gradsku tradiciju. Drugim rečima, od 2008. do 2015. godine nije zabeležen nijedan oblik javne aktivnosti koji bi vodio ustanovljavanju društvenog sećanja na Pančevačku pivaru kao kulturni ili industrijski spomenik. Štaviše, različiti akteri u lokalnoj zajednici uključili su se u proizvodnju tišine o ovom događaju, i šire uzev o ekonomskim perspektivama grada, i svako na svoj način doprineli da se u odnosu na gubitak uspostavi neki od oblika društvenog zaboravljanja, o kojima govori Pol Konerton (2009).
Zbog čega je tako? Psiholozi i psihoanalitičari, pa i oni antropolozi i filozofi koji su inspirisani njihovim tumačenjima, rekli bi da je, baš kao kod pojedinaca, i u slučaju društava potrebno vreme, i da je na putu do prihvatanja gubitka potrebno proći kroz različite stepene intenziteta tuge i valere bola, koji, između ostalog uključuju i negiranje i depresivnu pasivnost.[10] Možda ćutanje proizilazi iz nesposobnosti da se premosti jaz koji postoji iz očiglednog bogatstva reprezentacija sopstvene industrijske prošlosti i deindustrijalizovane sadašnjosti, o čemu pišu i Linkon i Ruso analizirajući sećanje na zatvaranje čeličane u Youngstown-u (SAD) 1977. godine (High, 2005: 189). No, na raspolaganju su nam i druge mogućnosti tumačenja. U dijalogu koji je posredstvom mosta Radija slobodna Evropa vodio sa Rastkom Močnikom, Boris Buden postavlja pitanje: “Zašto društvo ne osjeća bol prouzrokovanu socijalnim rezovima i privatizacijama?”,i odmah na njega odgovara:“Ne osjeća je zato što ono uopće i ne postoji, jer se, evo, već dvadeset godina siječe i rastrže društvo koje je postojalo, tako da ono u ovom trenutku ne može osjećati ni bol. To bi bilo kao kada biste čovjeku odsjekli ruku, a on bi rekao: „Ne, to ne boli mene, to boli ruku“. U toj opštoj fragmentaciji ne postoji nešto što se kondenzira u ono što se nekad nazivalo socijalna patnja, koja bi onda pobuđivala socijalnu empatiju i solidarnost i tjerala na socijalnu i političku akciju.” (Buden, Močnik, 2012). Društvo, dakle, ne oseća bol, tvrdi Buden, zato što društva i nema.
Ali, ako bismo ovaj Budenov argument ublažili i rekli da društvo nije nestalo, ali se značajno transformisalo u pravcu, kako kažu Zigmunt Bauman i Entoni Gidens, radikalne individualizacije, ako je ono postalo “društvo pojedinaca” (Giddens, 1988) koji u post-tradicionalnom kontekstu izgubljenu sigurnost i potrebu za uspostavljanjem kontinuiteta pronalaze u ambijentu mnogobrojnih i raznovrsnih potrošačkih praksi (Bauman, 2003), onda otvaramo novi prostor za tumačenje kulturnog zaborava. Pol Konerton u svojim novijim radovima (2008, 2009) ukazuje na sistemski karakter zaboravljanja, i povezuje ga sa funkcionisanjem modernog društva i kapitalističke proizvodnje. Moderno kapitalističko društvo je, tvrdi Konerton, predodređeno da zaboravlja, proces društvene amnezije je u njega ugrađen.U knjizi “How Modernity Forgets” on obrazlaže vezu između struktura modernog života i društvenog zaboravljanja, pa kaže kako ovom stanju kulturne amnezije pogoduju tri crte savremenog gradskog okruženja: veličina i oblik gradskog okruženja, ubrzanje gradskog života i namerna devastacija građenog okruženja koja se ponavlja (Connerton, 2009: 99). Konertonova argumentacija za ove tvrdnje je veoma široka, i obuhvata veliki broj primera, kako istorijskih, tako i savremenih, ali se tri karakteristike koje je uočio mogu pronaći i u pančevačkom slučaju. Najpre, i ovde je na delu restruktuiranje urbanog prostora karakteristično za nagli rast potrošnje, koji SAD poznaju od druge polovine 20. veka, pražnjenje istorijskog centra i “umiranje” glavne ulice kao ekonomskog i socijalnog središta, i izmeštanje potrošačkih i socijalnih funkcija na periferije gradova. Od devedesetih nadalje, periferijski prostori potrošnje u gradu dobijaju na značaju, najpre nevoljno, kroz buvljake na kojima se prodavala jeftina stara i švercovana nova roba u vreme sankcija i opšte nemaštine, a zatim sa entuzijazmom, što je slučaj sa skorašnjim otvaranjem tržnog centra “po američkom modelu”, sa parkingom u sredini i brojnim komercijalnim funkcijama oko njega, koji je već postao novi centar grada i središte mnogih zbivanja. Napuštanje gradskog centra, sa njegovim zgusnutim slojevima značenja materijalizovanim u prostoru, pogoduje, kaže Konerton, procesima društvenog zaboravljanja, pošto sa napredovanjem gradske rasutosti opada naša mogućnost da mentalno, fizički i simbolički obujmimo gradski prostor, da ga doživimo kao celinu sa određenim istaknutim crtama (rubovi, granice, karakteristične siluete, centralni objekti ili prostori, ključne građevine i njihov raspored) koji olakšavaju i podstiču memoriju u urbanom prostoru (Connerton, 2009: 108).
Druga crta odnosi se na ubrzanje gradskog života. Konerton početke ovog procesa pronalazi u 19.veku, kada, po njegovom mišljenju, počinje vladavina metafore kretanja i pokretljivosti, koja će pronaći svoj puni materijalni izraz krajem tog i početkom narednog veka, kroz stavljanje u pogon “mašina mobilnosti –vozova, parnih brodova, bicikala, liftova, automobila, aviona – koji su trajno promenili odnos između pogleda i ljudskog kretanja” (Connerton, 2009: 109). Naročito su automobili uticali na promenu urbane topografije, oduzimajući ulici njen tradicionalni i istorijski potencijal mesta za okupljanje (isto). Putevi i autostrade premrežile su, podelile, ispresecale, nekadašnje gusto i integrisano tkivo urbanog prostora, a do novih, periferijskih delova grada u kojima su smeštane nove komercijalne aktivnosti dolazilo se kolima, što je grad od iskustva pretvaralo u prizor, i destabilizovalo sistem poznatih prostornih referenci koje su usmeravale procese društvenog pamćenja (isto: 116). Ubrzani ritmovi povezani su i sa drugim aspektima društva, a to je naročito vidljivo u funkcionisanju neoliberalnog ekonomskog režima u poslednjih četvrt veka, koji je doneo izrazitu kratkovečnost kako objekata, tako i društvenih i kulturnih formi, ali i pažnje i mišljenja:
"Sa stanovišta kulturne memorije, ne radi se jednostavno o brojnosti, obilju potrošačkih objekata, važnija je dužina njihovog životnog veka. Društvene norme koje regulišu trajnost objekata nameću struktuiranje vremena, metabolizam koji se odvija u sve bržim ciklusima. Kao što je rekao Bodrijar, mi danas živimo u vremenu objekata, živimo po njihovim ritmovima, u skladu sa njihovim ciklusima. Danas smo mi oni koji posmaztraju rađanje i smrt objekata, dok su u svim prethodnim civilizacijama objekti i spomenici bili oni koji su nadživljavali generacije. U poređenju sa prethodnom istorijom, očekivani životni vek ljudi i očekivani životni vek stvari su danas u obrnutom odnosu. Ubrzani metabolizam objekata proizvodi nestajanje sećanja.”(Connerton, 2009: 122).
Novo društvo, institucije i pojedinci u njemu uhvaćeni su u zamku sve kraćih ciklusa proizvodnje, potrošnje i sopstvene reprodukcije, bilo da su opčinjeni svojom novootkrivenom potrošačkom moći, ili su paralizovani sopstvenom nemoći unutar struktura potrošnje. U njemu vlada, kako to formuliše Tomas Hilan Eriksen (2003), režim “tiranije trenutka”, a zahtev efikasnosti se iz korporativnih prostora i menadžerskog diskursa prelio u ostatak života. Konerton prenosi reči Aleksandra Kluga o "napadu koji izvodi sadašnjost na ostale vremenske planove" (Connerton, 2008: 67), potiskujući prošlost i budućnost, destabilizujući identitete kroz narušavanje osećaja kontinuteta, koji se onda, kako navodi Bauman, nastoji re-kreirati kroz kupovinu i posedovanje predmeta.Kako sam Konerton (2008) kaže u tekstu o sedam modaliteta društvenog zaboravljanja, savremeno potrošačko društvo ne bi moglo da postoji bez sposobnosti zaboravljanja, koja je ugrađena u kratkoročnost objekata potrošnje. Zaboravljanje je, zapravo, od suštinske važnosti za konstituisanje post-modernih potrošačkih subjekata, pošto od toga zavisi sposobnost odvezivanja od starih i vezivanje za uvek nove stvari, odnosno odvraćanje pažnje od promenljivih objekata potrošnje i usredsređivanje na to da se potrošačke želje i žudnje održe stalno živim i neutaživim.
U takvoj dinamici, verovatno je da potrošači, u oduševljenju novim i drugačijim, nisu ni primetili nestajanje i lagano umiranje "Vajferta", a zajedno sa njim i dela industrijske prošlosti Pančeva. Ovome na ruku je u Pančevu svakako išlo i prisustvo trećeg faktora koji Konerton povezuje sa urbanom amnezijom –uništavanje gradskih prostora koji materijalizuju memoriju i omogućavaju rad društvenog pamćenja. Požari, najpre onaj u kojem je 2004. godine gotovo nepovratno uništen deo istorijske zgrade Vajfertove pivare, a zatim i 2010. godine, kada je gorela zgrada nove pivare, već zatvorene i napuštene, su primeri takvih događaja.[11] Gradska mesta, prostori koji otelotvoruju industrijsku prošlost grada, transformišu se kroz rad neoliberalnih procesa kreativne destrukcije (up. Harvey, 2007) u prostore potrošnje.Tržni centar “Aviv”, koji je postao potrošačka meka ljudima iz grada i okoline, rasprostire se na zemljištu na kome je, do pre samo jednu deceniju, poslovala jedna od tekstilnih fabrika nekadašnje pančevačke industrijske zone. Verovatno je malo kome od onih koji provode vreme kupujući i zabavljajući se u ovoj erzac alternativi centru grada, poznata ova činjenica. I kada smo pomislili da je samo pitanje trenutka kada će se slična stvar desiti i sa zgradom stare pivare, koja je već ispražnjena od značenja, napuštena, požarom konačno opustošena, čime bi bio širom otvoren put daljem radu društvenog zaborava, dobili smo nagoveštaje o procesu rekomemorizacije.
Početkom 2015. dva događaja obeležila su nastojanja za rekomemoracijom same pivare i Đorđa Vajferta. Paradoksalno, načini predložene rekomemoracije, umesto da ponište efekte društvenog zaborava, samo su potvrdili da se o prestanku rada pivare neće govoriti kao o socijalnom, ekonomskom, kulturnom gubitku, niti kao o političkom ili političko-ekonomskom promašaju, niti će se na bilo koji način problematizovati neoliberalne politike i privatizacije kao njihova ekonomska strategija. Upravo suprotno - ono čega ćemo se sećati, kao i načini na koje ćemo se sećati, odlično su uklopljeni u dominantni model potrošačke kulture, u kojem su i pivo, i rekomemorativna manifestacija, pa i sam lik Vajferta, dovedeni u istu ravan i pretvoreni u sredstva za komercijalni obrt, a istorijski značaj i "težina" ovih ličnosti, institucija i stvari, služe za proizvodnju dodatne vrednosti u ovim kulturno-ekonomskim transakcijama.
Predavanje održano 22. oktobra 2015. u Kući ljudskih prava i demokratije.
[1] Tekst predstavlja prilagođeno izlaganje u okviru ciklusa predavanja "O zaboravu i zaboravljenima", koji uređuje Svetlana Gavrilović. Šira i prethodna verzija ovog teksta objavljena je u časopisu Etnoantropološki problemi, br. 9, sv.2, 2014, 351-369.
[2]http://www.arhivpancevo.org.rs/ist03.htm (pristupljeno 9.10.2013.).
[3]http://www.arhivpancevo.org.rs/ist04.htm (pristupljeno 9.10.2013.).
[4]http://www.arhivpancevo.org.rs/ist04.htm (pristupljeno 9.10.2013.).
[5] Ovaj podatakse odnosi na izdavanje dozvole za proizvodnju piva, koja je te godineizdataAbrahamu Kepišu. (Koršoš, Trifu, 1972) Kepiš je imao pivaru na mestu današnje Vajfertove pivare, sagrađene tek sredinom XIX veka, ali na kojoj je, iz nepoznatih razloga, stajala godina 1722. Tako je nadalje popularno tumačeno da je Vajfertova pivara sagrađena 1722., te da je u pitanju „najstarija pivara na Balkanu“. Naravno da je ova krivotvorenaistorijska činjenica kasnije neproblematično prihvaćena od svih koji su mogli njome da manipulišu kako bi se što lepše „predstavili drugima“ – od generacija gradskih predstavnika do starogi novogrukovodstva pivare - i postala deo gradske mitologije prerušene u istoriju.
[6] Georgije Milošević, "Nekrolog staroj pivari", Pančevac 4420, 22.9.2011.,http://pancevac-online.rs/index.php?module=article&issue_id=364&id=54290&comment=true (pristupljeno 9.10.2013.).
[7] Konzumiranje piva je dvojako funkcionisalo kao marker “različitosti”.S jedne strane je granica povlačena prema seoskom stanovništvu i ruralnim obrascima izbora pića i načina pijenja (seljaci su uglavnom pili ono što su i proizvodili: rakiju i vino, dok je pivo u Srbiji bilo industrijsko piće, vezano za gradove, radničku kulturu, masovnu zabavu i, uglavnom, strane proivođače). S druge strane, urbane legende o tome kako su ljudi “iz Srbije” dolazili u Pančevo lađama, “da pojedu perecu i popiju kriglu piva u Vajfertovoj pivari, dok se odmaraju od kupovinei razgledanja izloga, punih evropske robe iz Beča i Pešte”, svedoče nam o postojanju pseudo-imperijalnog osećanja “austrijskosti”, koji se ispoljavao prema ljudima koji su dolazili s druge strane Dunava, i bili deo Otomanske imperije. Ovaj osećaj bitnosti i više vrednosti se ispoljavao prema ljudima koji su dolazili s druge strane Dunava, čak i kada je prema njima istovremeno ispoljavano i nacionalno saosećanje (up. Erdei, 2012: 124-125).
[8] Isto.
[9] Dragana Mladenović, "I to je Pančevo", Pančevac4446, 22.3.2012. , http://www.pancevac-online.rs/index.php?module=article&issue_id=408&id=59033&comment=true (pristupljeno 9.10.2013.).
[10] Ovde posebno imam na umu poznati i uticajni model Elizabet Kubler Ros, psihijatrice i pionirke u oblasti proučavanja prihvatanja smrti i gubitka, koja identifikuje više faza u suočavanju sa gubitkom: šok, poricanje, bes, pregovaranje, depresiju, prihvatanje. Ovaj model nastao je na temelju razgovora autorke sa umirućim osobama, kao njeno nastojanje da omogući razumevanje iskustava kroz koji te osobe prolaze, i predstavljen je u knjizi"On Death and Dying" (1969). http://www.ekrfoundation.org/five-stages-of-grief/ (pristupljeno 12.10.2103.).
[11]Požari u preduzećima koja treba da budu privatizovana ili prodata dobili su takve razmere, da u javnosti postoji sumnja da su mnogi od njih namerno podmetnuti kako bi se imovina devastirala, i preduzeće otkupilo po što manjoj ceni, ili da bi se u nekim drugim okolnostima omogućile mahinacije u poslovanju. Videti, na primer, tekst „’Putnik’ izgoreo uoči aukcije“, www.politika.rs/rubrike/hronika/t5119 (pristupljeno 13.10.2013.).
