Tri teze o potiskivanju sećanja i istorijskom zaboravu
Ciklus O zaboravu i zaboravljenima
1.
Radomir Konstantinović je u Letopisu Matice Srpske 1965. godine objavio esej “O jednom ćutanju”.[i] Bilo je to godinu dana nakon jubilarne godišnjice izbijanja Prvog svetskog rata, koji je u socijalističkoj Jugoslaviji posle dužeg vremena obeležen u javnom prostoru. Film “Marš na Drinu” je sa velikim uspehom prikazivan širom zemlje i osvojio Zlatnu arenu na festivalu u Puli, u Beogradu je održanа skromnа, ali posećenа svečanа akademija i objavljeni prigodni naslovi. Pedesetogodišnjica izbijanja Prvog svetskog rata je taj događaj, istina diskretno, ali ipak vratila u fokus javnosti.
Konstantinovićev esej se bavio književnošću koja je bila posvećena Prvom svetskom ratu. Njegova analiza je obuhvatila literaturu koja je nastajala decenijama, kako pre izbijanja Drugog svetskog rata, tako i nakon njega u vremenu socijalističke Jugoslavije. Pisac i teoretičar izražene senzibilnosti je zaključivao da je ogroman broj dela napisan o "toj epohi velikog preobražaja", ali da je gotovo sve što je objavljeno "osim u dva, tri više-manje poznata slučaja" bilo šablonski identično, svedeno na opise događaja i lišeno promišljanja i dubljih analiza osećanja. Jasno je istakao svoj stav da o periodu Prvog svetskog rata zapravo nije pisao niti jedan značajniji autor i zaključio "Jedna velika epoha prepuštena je nedovoljnoj snazi drugorazrednog pisca". Konstantinović je izdvojio esej Isidore Sekulić "Kako je upravo bilo", sećanja Bore Stankovića "Pod okupacijom" i (šturo) citirao četiri godine ranije posthumno objavljen roman Rastka Petrovića Dan šesti.
"Tako se dogodilo da je čovek, taj pravi 'sadržaj' ovog rata, onaj sa Cera, ali i onaj iz Albanije, izražen površinski, događajem kroz koji je prošao, ali ne i njegovim doživljajem; u stvari taj čovek ostao je enigma, jedna od najvećih zagonetki našeg duha. On je tamno prisustvo, avet rođena u nepreciznosti, u nesaopštenosti. Na naše oči, iz dana u dan, već pedeset godina, taj čovek sve dublje tone u ćutanje". Na osnovu konstatacije "čitav jedan svet prećutao je sebe" on je postavio pitanje: "Otkud to? (...) Kakav smo to svet koji nema potrebu za izrazom, za neodoljivim jezičkim suočavanjem sa sobom, za jasnoćom?"
Korene pojave o kojoj je pisao je našao u vremenu rata, u dnevnicima i pismima ratnika, u sećanjima građana, umrlicama, kalendarima, spomenicima. Konstantinović je primetio da su svi primeri te "nenamerne literature", bez izuzetka, ostajali u okvirima istog epskog narativa, na tragu epskih pesama na kojima su njihovi autori odrastali, lišeni hrabrosti da iznesu svoje sumnje i neverice.
Neposredan povod za razmišljanje je našao u prepisci mladog vojnika sa majkom u pozadini. Pismo Slobodana Stojanovića poslato majci neposredno pred pogibiju 20. jula 1914. godine bilo je prožeto patriotizmom izraženim kroz "herojske fraze" i "zvučnu retoriku": "Kako sam srećan što sam doživeo, što polazim u rat, da ili se vratim kao pobednik ili da kao junak ostanem negde na bojnom polju". Majčin odgovor upućen nekoliko dana kasnije već poginulom sinu završavao se rečima: "Ispunio si samo svoju dužnost". Upravo su te reči objavljene u Srpskim novinama kod Konstantinovića izazvale sumnju i navele ga na kritičko promišljanje. Objavljene sa namerom da u nadolazećim danima rata osnaže lakedemonjanski etos, njihove reči su svedočile o snazi patrijarhalnog sistema vrednosti koji je duboko prožimao srpsko društvo. Konstantinović, međutim, nije komentarisao činjenicu da je majčino pismo objavljeno u novinama, što je svakako važan podatak za razumevanje jezika i stila koji su podređeni njegovoj funkcionalizaciji. Navedeni primer, gotovo metafizičke korespondencije, istaknut u javnosti 1914. godine kao paradigmatski i kao afirmacija simbola spartanske majke koja se stoički suočava sa najvećom tragedijom koju roditelj može da doživi, za Konstantinovića je bio dokaz suštinskog prikrivanja i potiskivanja ličnog – "prokletstvo herojstva koje je preživelo svoju smrt".
U vreme kada je Radomir Konstantinović pisao esej o literaturi o Prvom svetskom ratu, trajala je diskusija o savremenoj književnosti u Jugoslaviji, koja je pitanje ćutanja fokusirala na odnos društva prema ključnim temama savremenosti i Drugog svetskog rata. Prihvatajući termin "socijalistički estetizam", koji je iskovao Sveta Lukić, deo kritičara je kao suštinski problem umetnosti nakon napuštanja socijalističkog realizma, isticao beg stvaralaca od suočavanja sa stvarnošću i prošlošću. Bio je i to razgovor o prećutanoj, zatomljenoj strani politike i istorije, sa jednom razlikom: analizirana pojava je bila izmeštena iz epskih okvira i patrijarhalnog etosa. Ona je estetizacijom forme prikrivala suštinu i izbegavala problematizovanje njenog sadržaja. Konstantinovićev esej se, iako je izdvojio u prvi plan literaturu o Prvom svetskom ratu, može shvatiti i kao prilog širokoj diskusiji o socijalističkom estetizmu i debatama u sferi umetnosti koje su vođene više od jedne decenije. Za njega je "prokleta zvezda kobi heroja-svedoka, heroja-pisca, kao i heroja-mističara, heroja-ljubavnika" prisutna u književnosti o Prvom svetskom ratu delimično osvetlila svojom "svirepom svetlošću" i književnost nastalu posle Drugog svetskog rata i Revolucije. Pa ipak, smatrao je da je svedočenje o sukobu 1941–1945. karakterisla mnogo veća preciznost i iskrenost.
Danas, pet decenija nakon objavljivanja, Konstantinovićev esej ostaje provokativan i lucidan povod za dublja razmišljanja i nova pitanja. Da li su na formiranje kolektivnog pamćenja odlučujuće uticali tokovi drugog trajanja i epske tradicije, ili su sećanja pojedinaca i meta narativ o "Velikom ratu" formirani i u skladu sa tada recentnim političkim diskursima i politikama memorijalizacije prošlosti? Da li je patrijarhalna svest usmeravala političku praksu, ili je zapravo politički pragmatizam predstavljao osnov brojnih prikrivanja i marginalizovanja neprijatnih epizoda i pojava iz vremena rata, pri čemu je epika pružala formu u koju su željeni sadržaji uklapani? Premisu današnje analize čini stav da su sećanje i pamćenje konstrukti koji predstavljaju odraz vremena u kome se oblikuju često mnogo snažnije, nego što istinski prezentuju događaj iz prošlosti.
2.
Različite zajednice, tradicije, brojne i često direktno suprotstavljene intelektualne i političke elite u Kraljevini Jugoslaviji su stvarale netolerantnu političku kulturu, nedovoljno senzibilnu za drugačija iskustva, sećanja i tradicije. Oficijelno nametnuta predstava martira i heroja u uniformi srpske armije, koja je istaknuta kao osnov nove političke konstrukcije kakva je bila Jugoslavija, je iako zamišljena kao ujedinjujući element, vremenom postala uzrok novih podela i konflikata. Proces uspostavljanja kanonizovane slike vojnika zasenio je višeslojno ratno iskustvo i sve one epizode koje su mogle da ugroze ideološki funkcionalan model memorijalizcije rata. Afirmacija vojničkih tradicija je trebalo da potvrdi i legitimiše novi poredak koji se zasnivao na negaciji ideoloških i političkih praksi koje su egzistirale do 1918. godine. Tako je rat istaknut kao stvaralački čin u kome je nastala jugoslovenska država kao kulminacija vekovnih težnji za jedinstvom Južnih Slovena, a njegove tradicije temeljene na idealu slobode koji je nosio nasleđe hajdučkog i ustaničkog etosa. Učesnik u ustancima i ratovima u narodnom predanju prikazan kao "romantičan pobunjenik" (Eric J. Hobsbawm) je predstavljao model na osnovu koga je kreiran lik heroja novog doba, definisani sistemi vrednosti, prepoznavan neprijatelj i uspostavljan poželjan odnos prema njemu i posle 1918. Na toj osnovi formirana sećanja, nužno su prikrivala i potiskivala u zaborav neželjene istorijske epizode i postajala paravan iza koga su sakrivena pitanja dezerterstva, korupcije, kolaboracije i svega što je kao neugodno za političku realnost jugoslovenske države ostajalo na margini javnog polja.
U situaciji kada je trebalo na novim osnovama izgraditi gotovo revolucionarnu ideju kao što je bilo jugoslovenstvo, pribeglo se paradama srpskih uniformi i njihovoj glorifikaciji. Taj pokušaj definisanja nacionalnog identiteta gotovo se potpuno uklapa u Marksove (Karl Marx) reči ispisane 1852. u njegovom spisu Osamnaesti brimer Luja Bonaparte: "Tradicija svih mrtvih generacija pritiskuje kao mora mozak živih. I upravo kad izgleda da su zauzeti time da sebe i stvari pokrenu, da stvore nešto čega još nije bilo, upravo u takvim epohama revolucionarne krize oni bojažljivo prizivaju u svoju službu duhove prošlosti, pozajmljuju od njih imena, bojne parole, kostime, da bi, prerušeni u to prečasno ruho i pomoću tog pozajmljenog jezika, izveli novi svetskoistorijski prizor."[ii] Marks je kritikovao političke prakse koje počivaju na (zlo)upotrebi istorije i njenom prilagođavanju sadašnjosti, ali je suštinski razumeo pojavu o kojoj je pisao i najbolje je objasnio konstatacijom: "Vojska je bila point d’honneur [stvar časti] parcelnih seljaka; u njoj su se oni sami preobražavali u heroje, koji su branili novi posed od spoljne opasnosti, veličali svoju tek izvojevanu nacionalnost, pljačkali i revolucionisali svet. Uniforma je bila njihovo sopstveno svečano odelo, rat njihova poezija, proširena i u mašti zaokrugljena parcela – otadžbina, a patriotizam – idealni oblik smisla za svojinu".[iii] Odatle i potreba da se određene epizode potisnu i izmene u kolektivnom i ličnom pamćenju, te da se u krajnjoj konsekvenci zaborave.
Prvi svetski rat i nesumnjiva snaga herojsko/martirske sage je trebalo da budu konstitutivni ideali u novom istorijskom konceptu kakav je bila Jugoslavija kao multietnička, multikonfesionalna i u krajnjoj instanci multinacionalna zajednica. Iskustva građana nove države su bila različita i na neravnopravan način obeležena u javnom prostoru. U tako složenoj sredini, svođenje istorije na dihotomne slike dobra i zla veoma brzo je postalo predmet političkih preispitivanja i sukobljavanja.
Preživeli su formirali svoje zajednice sećanja koje su žalile za milionima mrtvih vojnika čija su tela ostala uništena, ili sahranjena stotinama hiljada kilometara daleko od njihovih kuća i grobalja. Kolektivni fokus na one koji su poginuli noseći uniforme srpske vojske i čija su imena ostala zapisana na lokalnim spomenicima (na koje nisu upisivana i imena žena i dece koja su stradala u epidemijama) je trebalo da osnaži društvo. Činjenica da najveći broj preživelih nije posedovao epsko iskustvo "stradanja i uskrsnuća" ih je, međutim, (pod)svesno vodila glorifikaciji vojničkih interpretacija rata i pomeranju fokusa javnosti sa nepoželjnih tema i neugodinh sećanja. Retki pojedinci koji su, poput Bore Stankovića, pokušali da prikažu zaboravljenu sliku rata u kojoj su uloge dobili i dezerteri i profiteri, izdajnici i potkazivači, su izvrgnuti ruglu i osudi. Posrednici sećanja, oni koji su kreirali prve slike prošlosti na kojima su buduće generacije gradile kolektivne predstave, su formirali unisonu, monolitnu viziju rata. Ona, dakle, nije bila samo rezultat snage epskih narativa, već je bučni patriotizam najčešće predstavljao zaklon za one koji su naglašenom pričom o tuđem stradanju i isticanjem u prvi plan priča iz borbe, rova, fronta i bolnice prikrivali sopstveno (neželjeno) ratno iskustvo.
Predstava umirućeg vojnika je kao najprepoznatljiviji simbol Prvog svetskog rata u čitavoj Evropi postala osnov političke i društvene radikalizacije i militarizacije tokom tridesetih godina 20. veka. Pred njom su potiskivana ambivalentna lična iskustva i bledele dubiozne društvene epizode, ostajući van zvaničnih istorijskih zapisa ne samo kao rezultat potpune dominacije herojskog ideala, već i kalkulantskih i (ne)svesnih potreba pojedinaca da prošlost usklade sa sopstvenom sadašnjošću. Tako su kroz prepoznatljive slike ratnog stradanja u posleratnom društvu uspostavljane različite relacije moći.
Na tom tragu je nastala i teza o dva društva koja su na teritoriji Srbije postojala nakon povlačenja vojske i civila 1915 – 1918, o dve zajednice koje se nisu dodirivale, o zajednici okupatora i okupiranih. Delovi društva koji su pokušali da obnove svoje živote i poslove, da razviju različite strategije preživljavanja pod okupacijom, su se našli van diskursa koji je utemeljen u biblijskom simbolizmu ratne epopeje. Slike albanske "golgote" i solunskog "vaskrsnuća" vojske su postale prepoznatljivi toposi na kojima su uspostavljeni komunikacijski kodovi unutar srpskog nacionalnog korupsa. Sledeći Vitgenštajnova (Ludwig Wittgenstein) razmišljanja, nameće se zaključak da su upravo te slike bile i određujući elementi nerazumevanja i sukobljavanja u širem jugoslovenskom okviru. Političke elite jugoslovenskog društva, koje su jačane na populizmu i demagogiji, kroz suprotstavljene ratne narative su snažile svoje stajne tačke. U tom smislu je i najsloženije pitanje čitavog međuratnog perioda, ono koje se ticalo nacionalnih odnosa, kulminaciju doživelo skupštinskim atentatom iz 1928. godine. Bio je to krvavi završetak debata i konflikta o ulozi srpske vojske u ratu i formiranju Jugoslavije. Potreba političkih elita da ostvare društveno i političko jedinstvo nužno je transponovana u predstave prošlosti i istorijske interpretacije koje su proizvodile dihotomne slike u kojima su postojali dobri MI i loši ONI.
3.
Sa padom Berlinskog zida, promene koje su ključno definisale ne samo nekadašnja socijalistička, već i kapitalistička društva Evrope i sveta, bile su bazirane na predstavi kraja istorije i konceptu dva totalitarizma. Kao takve, one su suštinski dekonstruisale principe moderne koji su na viziji (bolje) budućnosti kreirali društvene odnose. Pojmovi kojima je bio ispunjen javni prostor, kojima su imenovana udruženja i institucije od fabrika do izdavačkih kuća i sportskih klubova kao što su bili Napredak, Progres, Sloboda, Budućnost... pali su u zaborav, a njihovi nosioci najčešće u dužničko ropstvo u procesu tranzicije. Pokušajem obesmišljavanja ideja levice, koji je u mnogo čemu uspeo, kako je uočio Fredrik Džejmson (Fredric Jameson), zamagljena je perspektiva budućnosti, liberalizam je izgubio smernice i putokaze, a slike prošlosti pretvorene u karikature.
Odbacivanje istorijskih interpretacija baziranih na marksističkim principima, sa kojim je započeo proces delegitimizacije socijalizma, neminovno je uticalo na odnos pojedinaca i grupa prema prošlosti, ali i sadašnjosti i budućnosti. Umesto da dekonstrukcija mitskih matrica koje su istoriju lišavale mogućnosti dubljih preispitivanja postane preduslov za dalje snaženje postojećih sistema vrednosti, ona je vodila njihovoj potpunoj razgradnji. Razotkrivanje biblijskih predstava u koje su smeštani ratni događaji, skidanje oreola martira, ili krune heroja sa njihovih učesnika je predstavljalo početak novog kritičkog vrednovanja prošlosti. Međutim, upravo je prenaglašena i često pogrešno primenjena kritika, koja je afirmisala antropološki nihilizam i liberalni princip slobode pojedinca, vodila nestanku svake kolektivne empatije.
U postsocijalističkoj Evropi u kojoj je kolektivno pamćenje na kratki 20. vek postalo ključni element identifikacije, a sintagma "sećam se, dakle postojim" delatni princip društvene kohezije, pitanja uzroka Prvog svetskog rata, kao i analize "neprijatnih" epizoda, sasvim očekivano su otvoreni u vremenu obeležavanja stogodišnjice njegovog izbijanja. U Srbiji je glavnu karakteristiku obeležavanja tog jubileja predstavljala kritika novih debata o uzrocima rata. Nizom političkih manifestacija i kvazi umetničkih performansa u javnom prostoru je kreiran kontinuitet savremene Srbije sa Srbijom pre 1914 i brisano jugoslovensko nasleđe. I pored pojavljivanja nekoliko naslova koji su pokušavali da reafirmišu pozicije na kojima je decenijama stajala srpska istoriografija, još jednom je propuštena prilika za dubinskim promišljanjem tema i ratnih epizoda koje su tokom čitavog jednog veka potiskivane iz istorijske svesti.
Brojna različita iskustva onih koji su u ratu učestvovali kao vojnici srpske, crnogorske, austrougarske vojske, onih koji su mobilisani, ili dobrovoljno ušli u vojne jedinice, ranjenika, predstavnika stranih lekarskih misija u Srbiji, zarobljenika u Srbiji i srpskih u Austro-Ugarskoj, civila, obolelih u epidemijama tifusa, stradalih u bugarskim i austrougraskim represalijama, ali i dezertera i ratnih profitera i brojnih drugih učesnika rata, poput brodova u Fukoovoj (Michel Foucault) priči o heterotopijama kao "drugim mestima" predstavljala su različite, ali suštinski važne elemente koji su imali snagu da dinamizuju društvo. Različiti narativi, različiti odnosi i sećanja na ratne realnosti su predstavljali važna ispoljavanja drugosti. Njihova prisutnost u kolektivnoj svesti imala je snagu da ublaži suprotstavljene predstave rata smeštene u epske diskurse i crno-bele interpretacije koje su jačale alegorijske predstave arhineprijatelja i superheroja. Ta su neželjena sećanja, međutim, upotrebljena kao novčići za potkusurivanje u političkim sukobljavanjima i pokušajima uspostavljanja novih relacija moći. Stoga su kao disfunkcionalna i potencijalno politički opasna, ona nasilno potiskivana i tonula u zaborav. Poput brodova na pučini postepeno su nestajala sa istorijskog horizonta, a kao što je Fuko zaključivao: "U civilizacijama bez brodova, snovi presuše, špijunaža preuzima mesto avanture, a policija ulogu pirata". Tako je i politička praksa međuratne Jugoslavije sužavajući ugao posmatranja prošlosti neminovno smanjivala prostor za afirmaciju raznorodnih društvenih grupa u sadašnjosti, što je umesto osećaja pripadnosti uslovljavalo njihovu postepenu alijenaciju i konfrontiranje.
Danas, posle sto godina, prepoznavanje potisnutih sećanja i ponovno pronalaženje "drugih prostora" ne podrazumeva negiranje prihvaćenih istorijskih istina, već novi put ka razumevanju njihove složenosti.
Predavanje je održano 16. juna 2015. u Kulturnom centru Beograda.
