Zašto su kapije zatvorene?

Uprkos nekim predviđanjima, istorija se nije završila sa dvadesetim vekom i to se jasno ogleda u novoj knjizi Mire Otašević. Reč je o zbirci kratkih priča i proznih fragmenata koji osciliraju na granici fikcije, biografije, dokumentarne proze i eseja. Tekstovi grupisani na početku knjige kruže oko sudbina niza stvarnih istorijskih ličnosti, pre svega umetnika, koji su kao Jevreji, kao Romi ili kao homoseksualci stradali u Holokaustu, dok oni pri završetku za temu imaju globalnu migrantsku krizu, pre svega njen odjek u savremenoj umetničkoj praksi.

Prostor fikcije u prozi Mire Otašević koncentrisan je na ona mesta koja se u teoriji istorijske proze nazivaju tamnim zonama, to znači na sferu privatnog života ličnosti čiji su javni postupci poznati iz zvanične istoriografije ili istorije umetnosti. Slično kao u prethodnim autorkinim knjigama, romanima Magamal (1994), Ničeova sestra (1999) i Beket i jastog (2005), njena proza kreće se po granici biografske predvidivosti i trivijalnosti, ali ne zapada do kraja u nju, pre svega jer su autorske intervencije u biografski narativ prenesene u prostor političkog, odnosno etičkog. Autorstvo tako postaje etički utemeljena selekcija, a ne kreacija novih fikcijskih svetova.

Najviše prostora u knjizi Gorgone posvećeno je priči iz nemačke umetničke i selebriti scene dvadesetih i tridesetih godina, gde su glavne figure Bertolt Breht, glumica Karola Neher i bokserski šampion Johan Trolman Rukeli. Kao levičarska intelektualka i protivnica Hitlera, Karola Neher napušta Nemačku i odlazi u Sovjetski savez, da bi tamo za vreme velikih Staljinovih čistki stradala kao navodna pristalica Trockog. Trolman je bio nemački šampion u boksu 1933, ali mu nacisti zbog romskog porekla oduzimaju titulu; godine 1944. ubijen je u koncentracionom logoru. Knjiga Mire Otašević proteže se i na jugoslovenski prostor, u pričama o umetnici Otiliji Berger i književniku Otu Bihalji Merinu.

Iskustvo Holokausta za kulturnu svest na početku dvadeset prvog veka ima značenje metanarativa, otprilike onakvo kakvo je mitologija imala u antičkom svetu ili hrišćanstvo u srednjem veku: to je neiscrpivi rezervoar tema i motiva koji u novim delima dobijaju nove pojedinačne realizacije. U tom kontekstu polje značenja antisemitizma se širi i postaje narativna metafora za različite oblike rasizma, ksenofobije i homofobije u jednom društvu. Proza Mire Otašević demaskira konstruisanost kolektivnih identiteta, rasnih, nacionalnih, verskih, rodnih i razobličava njihovu kulturnu kontingentnost. Dovoljno je pomenuti (istinitu) priču o fotografiji male Jevrejke koja je podvalom fotografa pobedila na nacističkom konkursu za idealni lik arijevske bebe ili detalj da bokser Trolman, nakon što su nacisti preuzeli vlast, pred mečeve iz protesta farba kosu u žuto, a lice i telo nabeljuje kredom.

Knjiga je podeljena u tri celine pod naslovima Arbeit macht frei, Kunst macht frei i Profit macht frei, kojima su kao podnaslovi pridodata imena mitoloških morskih nemani Gorgona: Meduza, Eurijala i Steno. Na početku svakog segmenta nalazi se kratak zapis o jednoj od subverzivnih umetničkih instalacija povezanih sa simbolikom kapije: nemački umetnik Horst Hohajzel je 1997. na Brandenburškoj kapiji projektovao sliku železne kapije Aušvica; Gordana Anđelić Galić je 1998. ispred nacionalnih institucija kulture u Sarajevu postavila repliku gvozdene kapije Aušvica, ali sa natpisom: „Kunst macht frei“; kineski umetnik Aj Vejvej je na vrhuncu izbegličke krize u Evropi instalirao virtuelnu kapiju na ostrvu Lezbos i s tim u vezi izjavio: „Ljudi beže od rata, zaglavljeni su i bez nade, jer su im sva vrata zatvorena. Ta vrata nisu zatvorena ni zbog čega drugog osim profita.“

Intermedijalnost proze Mire Otašević, slično kao u prethodnoj knjizi Zoja (2012), ne podrazumeva samo književnu obradu drugih umetnosti, nego i postupak da se naporedo sa tekstom pojavljuju fotografije koje direktno korespondiraju sa njim. Po tome, kao i po usredsređenosti teksta na etičke dileme umetnosti i istorije, proza Mire Otašević podseća na V. G. Zebalda. Završni segment knjige ima formu esejističkog kataloga različitih konceptualnih performansa u vezi sa migrantskom krizom iz prethodnih nekoliko godina: pored Aj Vejveja, pominju se kubanska „artivistkinja“ Tanja Brugera, kao i komad Štićenici Elfride Jelinek. Poslednji fragment je anonimizovana ispovest jednog izbeglice iz Pakistana o putu koji je prešao bežeći od talibanskih terorista u svojoj zemlji do Srbije, koja mu je stanica na putu u Zapadnu Evropu.

Mira Otašević otvara pukotine u dobro poznatim temama i narativima, ne zaustavlja se na očekivanom, stereotipnom predstavljaju istorijskog zla dvadesetog veka, na jednoznačnom i okamenjenom patosu žrtve, ma koliko ona bila neosporna. Pre svega se to odnosi na priče o složenim, dvoznačnim sudbinama između umetnosti i ideologije, između pozicija žrtve i dželata: fragmenti o konceptulanom umetniku Jozefu Bojsu, gitaristi Đangu Rajnhartu i violinistkinji Almi Roza. Izbegavanje opštih mesta, mimoilaženje crno-belih šema i otvorenost za sadašnji trenutak, čine da autorka ne ostane zatvorena u prepoznatljivom i predvidljivom narativu Holokausta. Mira Otašević osvrće se i na filmove ukrajinskog dokumentariste Sergeja Loznice, koji se bavi pitanjem turističke eksploatacije Holokausta.

Kod Roberta Grejvsa, Meduza je opisana kao „čudovište“ koje je „imalo buljave oči, ogromne zube, isplažen jezik, metalne čeljusti i uvojke od zmija, a pogledom je pretvaralo ljude u kamen“. Čak i nakon što ju je heroj Persej ubio i odsekao joj glavu, ona je sačuvala moć da okameni onoga koga pogleda. Stoga je maska Gorgone – koja se nalazi na korici knjige – simbol potpunog i neuništivog zla. Takav mitološko-simbolički okvir opravdava autorkinu odluku da u vidu epiloške „Oporuke“ na kraju knjige preštampa Brehtovu pesmu „Rođenima posle nas“. U kontekstu naše intelektualne scene, a pre svega savremene domaće proze, Gorgone su važna knjiga. To je tekstualna intervencija u prostor književnog, umetničkog i političkog koja nije zatvorena u lokalnom društvenom okviru. Mira Otašević napisala je multižanrovski esej o aktuelnom trenutku u globalnom kontekstu i o načinu na koji savremena umetnost uspeva – ili ne uspeva – da se sa tim trenutkom nosi.

Projekat K-UND-K podržala je Rekonstrukcija Ženski fond.

Naslovna fotografija: Srđan Veljović