Crna ovca, beli zubi

Nakon knjige kratke proze Trči Lilit, zapinju demoni (2013) i zbirke poezije Žoharov let (2014), Bojan Krivokapić (1985) objavio je protekle godine prvi roman. Autor pripada generaciji odrasloj u Srbiji koja raspad Jugoslavije nije aktivno doživela, njima nisu vezivane crvene pionirske marame, kada je devedesetih počeo rat, oni su upravo učili da čitaju i pišu. Glavni junak romana i autorov alter ego, Gregor, kao dečak na TV-u gleda snimke rata, ali ne razume šta se dešava, dok stariji ne žele o tome da pričaju sa njim. Više će doznati tek kada mu novi školski drugovi postanu deca ratnih izbeglica.

Proleće se na put sprema je žanrovski hibrid, obuhvata tipične matrice putopisnog, porodičnog i Künstlerromana. To je coming of age priča iz doba poznog jugoslovenskog socijalizma i političkog raspada zemlje, ali i roman o početku 21. veka, o neuspehu postratne tranzicije i iz toga proizašlog socijalnog beznađa kome se ni danas ne nazire kraj.

Narativ se u osnovi razvija u dva smera. Prvi je izrastanje glavnog protagoniste kroz bolest (kao dečak leči se od kancera), u disfunkcionalnoj porodici, sa ocem alkoholičarem i nasilnikom, preko otkrivanja homoseksualnosti, prerane smrti majke, do spoznaje umetničkih afiniteta. Drugi smer je urastanje priče u porodičnu istoriju, na čijoj pozadini se ogleda istorija Jugoslavije u dvadesetom veku. Zavodljivo dinamični,  ironični i autoironični ton pripovedanja čine od romana page turner iako fabule u klasičnom smislu nema. Kompozicija je fragmentarna, moglo bi se argumentovati da je reč o zbirci priča, objedinjenih figurom glavnog lika.

U segmentima koji su fokusirani na junakova putovanja, gde je on već odrastao čovek i mladi pisac, tekst uplivava u specifičnu formu novije postjugoslovenske književnosti koja se može nazvati writer-in-residence žanrom (proslavio ga je Srđan Valjarević romanom Komo). Gregor prvo boravi u jednom malom mestu na Azurnoj obali, potom je u Sarajevu, u Istri i u Albaniji. Krivokapićev junak u tim epizodama nije usredsređen na razlike, nego na sličnosti i podudarnosti između kultura, njegov pogled je u osnovi antiimagološki: „Toliko je sličnosti, srpsko-crnogorsko-albansko, kao jaje jajetu.“ U tim epizodama roman dotiče i teme društveno-ekonomske nejednakosti u globalnom kontekstu.

Gregor odrasta u vojvođanskim selima Lovćenac i Feketić, sa porodicom koja potiče od Crnogoraca kolonizovanih nakon Drugog svetskog rata. U tekst su integrisani i istorijski dokumenti u vezi sa tim, ali Krivokapićev interes pre svega je na ličnim sudbinama Gregorovih bližih i daljih predaka. Porodična memorija uronjena je u složen istorijski kontekst: lomovi i raskoli unutar porodica pred polazak u Vojvodinu, proterivanje lokalnog nemačkog stanovništva, kao i netrpeljivost starosedelačkog stanovništva, Srba i Mađara, prema crnogorskim dođošima.

Iskustvo izmeštanja i života izvan zavičaja postavljeno je naspram iskustva jugoslovenske radne emigracije u Nemačkoj i Francuskoj. Iz zemalja bivše Jugoslavije neprestano se odlazi, spremanje na put je način života tj. preživljavanja. Tako je i u aktuelnom Gregorovom okruženju: godina je 2016, junak živi u novosadskom prigradskom naselju, okružen tranzicionim gubitnicima, od kojih stariji umiru, a mladi se iseljavaju iz zemlje. Krivokapićev tekst potencira istrošenost pojma zavičaja i stalnog mesta boravka u savremenom svetu. Za Gregora kao milenijalca, iako ne iz ekonomski privilegovanog konteksta, mesto gde je odrastao nije predmet nostalgične čežnje i svetlih uspomena, nego upravo bolna tačka i nešto što izaziva nelagodu. On dolazi iz „zemlje koja njemu nije ni domovina ni otadžbina, već zemlja čiji pasoš ima, jer drugi nema“.

U raznim sredinama u kojima boravi Krivokapićev junak kao društvenu konstantu prepoznaje „kultur-rasizam“, posebno je osetljiv na predrasude i diskriminaciju, na neprihvatanje i odbacivanje drugačijih nacionalnih, verskih, seksualnih identiteta. On je protiv nametnutih normi, protiv represivnih društvenih običaja i institucija, govori otvoreno o licemerju crkve, o nacionalizmu i antisemitizmu njenih visokih predstavnika. Iako načelno odbacuje i ismeva balkanski, crnogorski patrijarhat, Gregor prema svojim rođacima i precima ipak ima razumevanja i simpatije, pre svega za one koji su barem pokušali da umaknu nepisanim normama sredine. Porodična priča koja uključuje mnoštvo starica i staraca, junakovih baba i deda – „starčad“, kako ih on sa simpatijom naziva – u dosluhu je takođe sa poslednjih godina aktuelnim trendom u humanističkim naukama nazvanim aging studies. Pri tome je fokus na rodnim ulogama, a na tu tematsku liniju nadovezuje i ona koja u aktuelnom trenutku dotiče homoerotske teme.

„To je selo bilo kolonističko i komunističko. Danas je to selo propalo i nacionalističko“, misli Gregor o Feketiću. Pripovedačev stav prema socijalističkoj Jugoslaviji je pozitivan, u nekim aspektima pojednostavljujuć, u smislu nekritičke simpatije prema jednom u osnovi autoritarnom društvenom poretku. Ako je perspektiva iz koje se sagledava nasleđe SFRJ donekle površna i idealizacijska, Krivokapićev junak s druge strane ne naseda na ideološke maske društva u kojem živi, nego se kreće iza njih i narativno ih podriva. Savremena Srbija prikazana je kao simulakrum, kao društvo kulture laži i socijalnog beznađa, gde se anatemiše komunizam a rehabilituje fašizam.

Krivokapićev narativ jugonostalgije podseća na tekstove Dubravke Ugrešić i može se dovesti u vezu sa restaurativnim tipom nostalgije, kako ga je definisala Svetlana Bojm. Međutim, kod Krivokapića nije primarno reč o SFRJ kao istorijskoj činjenici koja se nekritički idealizuje iz perspektive onoga što je došlo posle. Označitelj Jugoslavija pre svega je narativna metafora za multikulturalnost, sekularnu državu, građansku individualnost, za ukidanje nacionalnih granica, za seksualne slobode. Istovremeno je vrednosni opozit postjugoslovenskoj realnosti, što znači etnonacionalizmu, verskim i jezičkim podelama, podizanju granica spolja a homogenizaciji iznutra, homofobiji, itd. Jezik kojim je roman napisan književna je realizacija zajedničkog jezika, jer različiti delovi romana pisani su različitim oblicima štokavskog, to je utopijska mešavina srpskog, crnogorskog, hrvatskog i bosanskog, ekavice i ijekavice.

Socijalistička Jugoslavija kao društveno-istorijski i kulturni fenomen sve je aktuelnija tema, kako u humanističkim naukama, tako i u umetnosti. Kulturolozi, istoričari ili umetnici prilaze toj temi ne samo iz različitih ideoloških pozicija nego i sa različitim generacijskim, lokalnim i ličnim iskustvom. Sa generacijom kojoj Krivokapić pripada postjugoslovenska književnost ulazi u novu fazu, nasleđem SFRJ počinju da se bave autorke i autori koji to društvo i to vreme nisu aktivno doživeli. Taj tematski i ideološki kompleks u njihovim se tekstovima, poput romana Proleće se na put sprema, otvara za nove kontektualizacije i nova čitanja.

Projekat K-UND-K podržala je Rekonstrukcija Ženski fond.

Naslovna fotografija: Srđan Veljović