Razorna blizina

U periodu procvata roka i popa, šezdesetih i sedamdesetih godina prošlog veka, knjige o muzici obično su predstavljale prateći element tržišta koji sočnim detaljima, podrazumeva se neautorizovanim, treba da “dolije ulje na vatru”, utvrdi imidž benda/autora i/ili pojača tiraž stvarajući kontroverzu. U međuvremenu su se stvari usložnile, pa nam ovaj lapidarni opis žanra danas otežava vrednovanje i razvrstavanje tog naizgled nepreglednog štiva koje se kreće u rasponu od memoaristike ili pseudomemoaristike s umetničkim dometima (npr. Peti Smit, Bob Dilan) preko brojnih tomova koji beleže činjenice iz života autora ili istorije žanra (stručno ili “popularno”, autori su najčešće rok novinari) do izdanja koja muzici pristupaju prelamajući ih kroz šire društvene promene ili “odozdo”, praveći na taj način “male”, privatne istorije.

Upravo pojam “privatno”, doduše proširen, ključan je za razumevanje zbirke eseja Tajne veze Đorđa Matića, zagrebačkog pesnika s prebivalištem u Holandiji. Kako se vidi u uvodnom poglavlju “Na tri kralja”, on podrazumeva dve ose koje se prepliću. Jedna se tiče autorovih ličnih doživljaja (ili doživljaja njemu bliskih ljudi), slobodnih asocijacija, sklonosti, obrazovanja (“jer umjesto institucija, napokon pojedinci, ljudi, bar načelno neopterećeni vlastitim društvenim mjestom, od volje donose i prenose sjećanja i događaje”), dok druga podrazumeva nešto što se može odrediti kao “iskustvo generacije”, što podrazumeva prvo lice množine (“... setiti se tih pojava koje su nam u našim i njihovim najsretnijim momentima i najvišem naponu izraza pjevali život kao nijedna druga stvar…”). Pojam generacije, pokazuje se, ovde i sam ima posebnu težinu i odnosi se mahom na urbanu emigraciju koja je pred početak ratnog vihora i raspada Jugoslavije napustila zemlju u potrazi za normalnim životom.

To iskustvo određuje temu knjige: sagledavanje uloge identitetski problematičnog, perifernog, nepoželjnog u dvadesetovekovnoj kulturi. Ona povezuje sudbinu dela generacije kojoj pripada autor, zatim ljudi poput Antonyja i Nikole Ciblicha, Josepha Jurisisha... koji su sa Kahunima, Francuzima, Špancima, Englezima, Kinezima, Ircima, Grcima... činili vrevu Luizijane (esej “Crveno i crno”), sve do likova iz “Šest lica tišine” pri kraju knjige, verovatno najboljeg eseja o šansonjerskoj-bardovskoj kulturi, tačnije rubnim pozicijama najznačajnijih predstavnika žanra, napisanog na zajedničkom jeziku. 

Emigrantska pozicija obeležava Matićevu knjigu ne dozvoljavajući erudiciji i slobodnijim asocijacijama da se previše razmahnu i pretvore je u bezlično istorijsko štivo ili brevijar zanimljivih imena i epizoda. U eseju “Crveno i crno” grubo skicirani postupak koji srećemo na početku knjige potpuno se ogoljuje: “Valjda su devedesete za to i služile uostalom, kako bismo, naivni kakvi smo bili, vidjeli kompleksnost pojava koje smo uzimali kao jedno, kao integralno, čisto i od jednog komada.” Označeni trenutak određuje pisca, kulturu iz koje je iskoračio, kao i njene najvažnije aktere. U “Na tri kralja” brzi anegdotski opisi njegovih susreta sa liderima nekada najpopularnijih jugoslovenskih rok bendova (Bora Đorđević, Goran Bregović, Branimir Džoni Štulić) svode nekada gorostasne figure, maltene predvodnike, na smrtnike koji na različite načine reaguju na nasilni krah Jugoslavije – potonućem u šovinizam i alkohol, usredsređivanjem na karijeru, bekstvom u sopstveni svet i poluanonimnost.

Po emotivnom naboju, ličnom doživljaju pripovedača, izdvaja se slika nastupa lidera Riblje Čorbe. U prikazu tog pada, tačnije padanja bez dna, Matić prepoznaje boksera vezanog za konopce koji potpuno razbijen čeka da uzvrati udarac (što ga vodi ka Jakeu LaMotti u Skorsezeovom Razjarenom biku). Sama slika njegovog nastupa deluje kao savremeni rođak bordela i krčmi koje nalazimo u filmovima grotesknog majstora Džona Hjustona:

“Sjedio je - jedva! - i ne ‘delimično’, nego upravo opsceno pijan na barskoj stolici nasred male bine i držao se za štangu posađenu na sredinu, srebrni kolac (za nabijanje?) za koji se, osim vikenda kad stižu ‘pevači’, drugim danima u tjednu drže striptizete. Klinci i polusvijet smijali su mu se dok je, između pjesama puštenih s matrice, čitao svoje pjesme s papira, zaplićući jezikom, bez daha, kao da se guši.“ 

S druge strane, kako to proističe i iz ove slike, novi emigranti, pripadnici “generacije” stasale u klubovima, na koncertima, filmovima, izložbama i filmskim festivalima u domovini, sada su i sami prinuđeni na transformaciju kroz susret sa novom sredinom i “novim-starim ‘zemljacima’” – gasterbajterskom kulturom, sumnjivim klubovima na obodu grada sa čudnom muzičkom smesom i živopisnom klijentelom.

Međutim, značaj Matićevih eseja ne iscrpljuje se u nečemu što bi se dalo okarakterisati kao zasecanje generacijskog emigrantskog iskustva devedesetih. U vreme otužnog prećutkivanja vremena kada smo imali priključak sa svetom, bili na globalnoj kulturnoj mapi, jednom reči traumatičnog mesta novonastalih državnih tvorevina, Matić bez pretenzija, štaviše približavajući se pronicljivosti benjaminovskog pogleda, baca novo svetlo na istoriju avangardne kulture Jugoslavije. Govoreći o nastupu Majlsa Dejvisa 1971. u Domu sindikata, on u eseju “Milesov osmeh” najpre zapaža da “pravoverna” i starija džez publika, koja je predstavljala većinu, nije blagonaklono gledala na Majlsovo odbacivanje harmonije i radikalno posezanje za fankom i Hendriksovim nasleđem. Međutim, ta poruka je došla “Do grupe ljudi, još uvijek netematizirane, čija je prisutnost obilježila Beograd u naponu, i iz toga, lančano, čitavu zemlju...”. Dok sluša improvizaciju u temi “Turnaroundphrase” s koncerta iz 1973, autor čuje “u detalj, tonski, ritmički i u teksturi, muziku nastalu deset i više godina kasnije...”, prepoznaje Koju (Disciplin A Kitschme), fragmente predstave SKC-a, Željezni džez, konceptualnost, potpis generacija studenata filmske režije…

U po tematici i strukturi daleko najsloženijem eseju “O pripadnostima – evropska priča u šest dijelova” nalazimo kvalitet koji se retko sreće kod savremenih regionalnih esejista – sposobnost da se na malom prostoru, pomoću imena i svega nekoliko biografskih crtica, putem ličnog “saživljavanja”, u tekstu fragmentarne strukture emanira slika o stalnom mešanju kultura, čestom konfliktnom odnosu među njima i velikim “palim” umetnicima u nečasnim vremenima između dva rata (Matačić, Papandopulo, Jurinac). Pozicija iz koje se pripoveda – emigrant koji iz novog konteksta (“spolja”) pokušava da sagleda vrednost sopstvene kulture i nađe “realnu mjeru” – i upečatljiva analiza filma S one strane turskog reditelja Fatiha Akina uokviruju ovu grandioznu minijaturu. 

Knjiga Tajne veze zanimljiva je i po tome što, za razliku od većine “pravovernih” knjiga, zalazi na teren mejnstrima, čak i estrade, u pokušaju pozitivnog vrednovanja određenih pojava (Oliver Dragojević, Željko Joksimović, grupa S.A.R.S.). Međutim, osim labave veze sa temom emigrantskog i marginalnog u kulturi, smenjivanje asocijacija, humora i erudicije ovde stvara konfuziju u vrednovanju, pa tako npr. nije jasno da li autor o Željku Joksimoviću govori u pozitivnom svetlu kada u eseju “Pjesme iza lažnih imena”, objašnjavajući njegov uspeh u Hrvatskoj i regionu, kaže: “... sofisticiraniji od većine tamošnjih folkera koji redovno gostuju po opskurnim diskotekama i klubovima, od obale do unutrašnjosti, Joksimović je neko kome se ni brojni urbani rasisti niti pravi šovinisti ne mogu podsmjevati kao ‘seljaku’. On je naočit, elegantan, čak ulickan – do ‘metroseksualnosti’, kako se to pomodno kaže – pristojan i uzdržan.” Ovaj odeljak navodi čitaoca na bizarnu sliku u kojoj se taj neki ‘seljak’ (a verovatno je reč o svima nama, jer se isto tako neodređeno na ovim prostorima može govoriti i o ‘građaninu’ pošto su društva razorena a svi žitelji pretvoreni u puke adresante novog konzumerizma) poistovećuje sa “narodnjakom” čija se pesma zove “Libero”.

Po svojoj zamisli, stilu i strukturi, Tajne veze iziskuje od čitaoca aktivan odnos spram teksta nalik živom dijalogu sa sagovornikom. Poseban kvalitet ogleda se u autentičnoj i dosledno izvedenoj pozicioniranosti pripovednog glasa, lakoći izlaganja i brzini povezivanja. Zahvaljujući njima, poništena je potencijalna autoritativnost teksta, što posebno doprinosi verodostojnosti knjige koja govori o onima koji su morali otići i početi ispočetka, praznih ruku. Čitanje Tajnih veza u tom smislu deluje kao odnos sa prijateljem koga cenimo, čijoj pronicljivosti se divimo, ali sa kojim se razilazimo kada je reč o pojedinim sudovima.

Tačka sporenja u Tajnim vezama je naznaka uzmicanja pred “tihom većinom”. Ona danas prigrljuje zvuk koji, prema Matiću, “ima sačuvano obećanje davnoga narodnog tona” što je sjajna formulacija kojoj, na žalost, autor izgleda daje pozitivni predznak. Međutim, upravo ovo “obećanje” predstavlja neuralgičnu tačku s kojom svi oblici totalitarizama (levih, desnih, liberalnih) na ovim prostorima, a i šire, računaju. Konkretno, srećemo ga posvuda u kulturi i politici na ovim prostorima od sredine osamdesetih naovamo.

Suprotan primer bila bi upravo afro-američka kultura, o kojoj je Matić inače ispisao sjajne stranice. Naizgled paradoksalno, sigurna u svoje korene (bez obzira na veroispovest), “vraćajući se kući” ona je otišla daleko napred i ostvarila najviše umetničke domete (npr. Hendriks i Koltrejn) ili najsmelije poduhvate, ukrštanja i reteritorijalizaciju (videti Delezovu opasku o hip hop kulturi u knjizi O Kafki) u prošlom veku.

O tome možda najbritkije govori anegdota koju je nobelovac Bob Dilan izneo u prvom delu Hronika. U vreme kad je lutao od ćoška do ćoška Grinič Vilidža, jednom prilikom je po danu svratio u klub “Blue Note” jer je hteo da vidi Telonijusa Monka kako se priprema za nastup. Želeći možda da kroz anegdotu prikaže “luckastog” umetnika, nobelovac je postigao nešto drugo i pogodio suštinu:

“Svratio sam tamo jednog popodneva, samo da bih ga slušao – rekao mu da sviram folk muziku na ulici. ‘Svi mi sviramo folk muziku,’ rekao mi je on.”

Projekat K-UND-K podržala je Rekonstrukcija Ženski fond.

Naslovna fotografija: Srđan Veljović