Novi putevi jugonostalgije

U autobiografski inspirisanoj pesmi „Jugonostalgija“, napisanoj 2000. godine, Abdulah Sidran ironično i demistifikatorski, ali sa nesumnjivom simpatijom, evocira tokove književnog života u jugoslovenskom socijalizmu, i to na primeru Goranovog proljeća i Struških večeri poezije. Ironija međutim iščezava pred kraj pesme, kada se stigne do društvenih vrednosti koje nekadašnja država u radikalno promenjenim okolnostima simbolizuje: „Kad je već propala, jesu li morala propasti i mjerila?“, pita se Sidran, pre nego što se u poslednjim stihovima autoironično deklariše kao jugonostalgičar.

Termin jugonostalgija prošao je u poslednje tri decenije dug put i nekoliko temeljnih transformacija. Na početku je to negativno konotirana politička etiketa i moralna diskvalifikacija za one koji početkom devedesetih nisu bespogovorno prihvatali novouspostavljene nacionalističke ideologije (i to više u Hrvatskoj nego u Srbiji, gde isto značenje prevashodno pokriva etiketa titoista). Kao odgovor na to u opozicionom intelektualnom i umetničkom diskursu pojam jugonostalgija počinje da se puni pozitivnim sadržajem i postaje platforma za suprotstavljanje nacionalizmu i ratnoj euforiji. Nakon političkih promena na prelazu milenijuma prevagu odnose komercijalni i popkulturni, u osnovi depolitizujući vidovi ovog fenomena, da bi se u drugoj deceniji 21. veka, u okrilju alternativnih kulturnih praksi i političkog aktivizma, iskristalisali jugonostalgični narativi koji nisu neposredno povezani za nominalni predmet svoje čežnje, već su primarno utopijski fokusirani na politike budućnosti.

Prema empirijskim sociološkim istraživanjima upravo je sunovrat društvenih i moralnih vrednosti – kao kod Sidrana – uz gubitak socijalne i egzistencijalne sigurnosti tokom devedesetih, ključni razlog što se sećanje na Jugoslaviju vezuje pre svega za pojam normalnog života. U tome se ogleda i specifičnost jugonostalgije u odnosu na ostale takozvane crvene nostalgije: pad realnog socijalizma svuda se doživljava kao promena nabolje i simbolizuje kao novi početak, osim na prostoru nekadašnje Jugoslavije gde je za većinu stanovništva to bio traumatični kraj jedne epohe i dramatična promena nagore. Kada je reč o akademskim debatama na ovu temu, one se prelamaju oko pitanja da li se jugonostalgiji mogu pripisati emancipatorski politički potencijali ili je pre svega reč o eskapizmu i tržišnom fenomenu. Već sama ta dilema svedoči o preobražaju pojma nostalgije od prevashodno psihološkog fenomena i emocionalnog odnosa prema izgubljenoj domovini ili prošlosti u intelektualnu i političku kategoriju.

Krećući se unutar ocrtanog konteksta, sociološkinja i muzikološkinja Ana Petrov objavila je 2016. studiju Jugoslovenska muzika bez Jugoslavije. Koncerti kao mesta sećanja gde su u fokusu analize „povratnički“ beogradski koncerti Tereze Kesovije i Dina Merlina iz 2011, te Doris Dragović iz 2014. godine. Radi se, dakle, o zvezdama nekadašnje jugoslovenske pop-scene koji su tokom ratova devedesetih na različite načine postali „problematični“ ili nepoželjni unutar glavnog političkog toka u Srbiji obeleženog nacionalizmom. Uzimajući u obzir izjave i nastupe muzičara, reakcije publike i vlastiti doživljaj pomenutih koncerata, kao i odjeke koje su izazvali u javnosti, autorka je akademski osvetlila različite psihološke, kulturološke i ideološke aspekte tih muzičkih događaja.

Njena analiza fokusirana je na pretakanje afekta i emocija proizvedenih muzikom u ideološke procese građenja identiteta, kako individualnog tako i kolektivnog. U novom društvenom okruženju, nakon raspada zemlje i građanskih ratova, konzumiranje jugoslovenske muzike ukršta tokove ličnih biografija i kolektivne istorije, i tako neizbežno postaje politički čin. Na pomenutim koncertima (jugo)nostalgija se ispostavlja kao delotvoran način prevazilaženja traume; tu Ana Petrov precizno razdvaja eskapistički ili apolitični, od emancipatorskog sloja ovog fenomena: prvi se ogleda u univerzalno katarzičnom potencijalu muzike kao umetničkog medija, dok se s druge strane pokazuje antinacionalistički karakter jugonostalgije i njen potencijal u izgradnji (tj. obnovi) nadnacionalnih i transnacionalnih identiteta.

Nova autorkina knjiga pod naslovom Sociologije nostalgija može se čitati kao naknadno napisani teorijski okvir prve studije. Tu je ocrtano pomeranje fokusa nostalgije od prostora prema vremenu, a s tim u vezi i put koji je pojam od kraja 17. veka prešao od bolesti, emocije i psihološkog stanja, preko stila i ideologije, sve do proizvoda, odnosno robe na tržištu. Autorka prati istoriju ovog fenomena unutar društvenih nauka i filozofije, pokazujući na primer kako je moderna sociologija, u radovima Tenisa i Vebera, formirana na temeljima nostalgične paradigme, kao žal za izgubljenim predmodernim društvom, da bi krajem 20. veka došlo do inflacije nostalgije, koja se transformiše u jedan od postmodernih stilova i modusa reprezentacije, te u krajnjoj liniji postaje roba na tržištu, poput svake druge.

Iz te tačke Ana Petrov se u novoj studiji vraća fenomenu jugonostalgije, ali sada u prvi plan ističe oblike njene komercijalizacije i političkog pacifikovanja. Osim već dobro poznatih primera iz turizma i ugostiteljstva, ona navodi novije primere iz popularne muzike (duet Ane Bebić i Željka Vasića ili Amadeus bend) gde se ime Jugoslavija uzima za naslov pesme iako nema direktne veze sa njenim sadržajem, prosto jer se pokazalo da je to „brend“ koji dobro prolazi na tržištu. (To je analogno zaključku Mitje Velikonje o Titu kao „brendu“ koji se dobro prodaje.) Ili album Lepe Brene Zar je važno da lʼ se peva ili pjeva iz 2018, koji, prema autorkinoj analizi, komercijalno eksploatiše narative jugonostalgije, i to na način da strateški prepušta publici da svako za sebe kreira svoje vlastito značenje i verziju postjugoslovenskog identiteta.

Za dva aspekta ostaje utisak da autorkina analitička optika nije dovoljno široko postavljena, odnosno da joj izmiče višeslojnost i dinamička složenost fenomena kojim se bavi. Prvo je činjenica da se za određivanje ideološkog profila i političke delotvornosti jugonostalgije u analizu mora uključiti i dekonstrukcija načina na koji nostalgične matrice funkcionišu unutar postjugoslovenskih etnonacionalističkih narativa, za koje je tipična idealizacijska čežnja za imaginarnom nacionalnom istorijom kao izgubljenim zlatnim dobom. Takođe su ostale nedovoljno razgraničene temeljno različite pozicije koje su u odnosu prema hegemoniji nacionalizma tokom devedesetih imali pop-muzika i turbofolk, s jedne, i rok i alternativna muzička scena, s druge strane: prvi kao saputnici i manje ili više aktivni saučesnici, usled čega se njihova naknadna komercijalizacija jugonostalgije može čak shvatiti kao strategija trojanskog konja kojom se njen subverzivni potencijal smanjuje; a drugi kao iz glavnog toka isključeni, iritirajući otpadnici, koji su do danas preneli baklju nepristajanja i otpora.

Desetak godina nakon Sidrana, Petar Matović objavljuje pesmu istog i takođe ironijski iskošenog naslova. Kod ovog pesnika jugonostalgija nije vezana za društvena i ideološka merila, nego za deindustrijalizaciju i ekološki kolaps: distopična scenografija tranzicione srbijanske periferije ukrštena je sa ugaslim sjajem „proleterskih očiju ispod rashodovane radničke kape“. Uzete skupa, Sidranova i Matovićeva pesma paradigmatski ocrtavaju višeslojno polje emancipatorskog potencijala jugonostalgije kao politike budućnosti, od načelno ideološkog i vrednosnog do pragmatično političkog i aktivističkog.

Jugonostalgija je u aktuelnom trenutku transformisana u ideološki kompleks koji u krajnjoj liniji nema direktne veze ni sa socijalističkom Jugoslavijom ni sa nostalgijom. Ako je prema poznatoj formulaciji Alena Badjua komunizam u 21. veku prevashodno oznaka za transtemporalnu emancipaciju subjekta, moglo bi se zaključiti da je njegov pandan u postjugoslovenskom kontekstu upravo pojam jugonostalgije.

U sumarnom pogledu studije Ane Petrov bitan su doprinos onoj liniji tumačenja jugonostalgije prema kojoj taj fenomen više govori o trenutku u kojem nastaje, nego što je zaista žal za prošlošću na koju se poziva. U odnosu na društvo u kojem se pojavljuje, to je oblik utopijskog diskursa, iako se na doslovnom nivou narativa zacrtani ideal, umesto u budućnost, projektuje u prošlost. A sa tog mesta pomalja se pitanje: Da li je svaka politika nade u postjugoslovenskom kontekstu nužno nostalgična, jer je svesna svoje aktuelne uzaludnosti, pa čak i suvišnosti?

Projekat K-UND-K podržala je Rekonstrukcija Ženski fond.

Naslovna fotografija: Dragan Stojmenović