O očevima i graničarima
U klasiku jugoslovenske kinematografije Ko to tamo peva, alegorično živopisni autobus stiže u Beograd pred nacističko bombardovanje 1941. U prvencu Marka Dinića, takođe alegorično živopisni gastarbajterekspres iz Beča stiže sredinom druge decenije 20. veka u isti grad, u kome se stvari, kako se ispostavlja, nisu suštinski promenile od vremena kada je bombardovan 1999. Dobri dani, kako bi glasio naslov romana na srpskom, pridružuje se poslednjih godina sve brže narastajućem krugu zapaženih knjiga autora i autorki poreklom iz nekadašnje Jugoslavije, izvorno objavljenih na jezicima Zapadne Evrope i Severne Amerike. Marko Dinić rođen je u Beču 1988, odrastao je u Beogradu, da bi se za studije vratio u Austriju gde do danas živi.
Poput većine tekstova migrantske književnosti, Die guten Tage je roman atrofirane literarnosti: počiva na fikcionalizovanoj autobiografskoj priči i napisan je u ja-formi. U fokusu je sećanje junaka na detinjstvo i gimnazijske dane u Beogradu, u vreme NATO bombardovanja 1999. i prvih godina tranzicije nakon pada Miloševićevog režima. Putovanje noćnim autobusom s jednog na drugi kraj Panonske nizije kontrastno je dinamični narativni okvir za priču o zatvorenom, statičnom društvu.
Rascep koji konstituiše dinamiku pripovedanja ne rasprostire se samo po liniji sadašnje/nekadašnje naratorsko ja, presudan je raskol između sina i oca, između junaka i otadžbine. Osim neizbežnog arhetipskog sloja, u romanu je taj sukob istorijski i društveno konkretizovan i može se smatrati žanrovskim i etičkim odjekom nemačke Väterliteratur, forme posleratne književnosti gde sinovi obrađuju nacističku prošlost očeva. U postjugoslovenskom kontekstu, s tom se paradigmom u vezu mogu dovesti romani Gorana Vojnovića ili Damira Karakaša. Dinićev roman je obračun sa generacijom očeva nekadašnjih komunista, koji su komunizam devedesetih preko noći zamenili nacionalizmom i crkvom, i tako, što direktno što indirektno doveli ne samo do sunovrata društva, nego i do ratnih zločina.
Otac je državni činovnik u ministarstvu unutrašnjih poslova i u vojsci, oholi oportunista i birokrata skučenih pogleda, koji je „devedesetih napravio mnogo sranja“, kako tvrdi njegov sin. Kao što je zločinac po profesiji, isti je takav i u porodici. Figura oca konstruisana je kao alegorična slika i prilika Srbije Miloševićevog vremena, zemlje straha i abnormalnosti, izopštene od ostatka sveta. Nakon promene vlasti i neuspeha tranzicije u normalizaciji društva, strah se preobrazio u bespomoćnost i otupelost: otac je na sahrani svoje majke onemoćali starac, što je transformacija alegorije prema aktuelnom posttranzicionom ćorsokaku.
Figura očeve majke, junakove voljene babe – zbog čije sahrane on prvi put nakon deset godina dolazi u Srbiju – takođe je alegorijski utemeljena i kontrateža je liku oca. Kao adolescent, junak nastoji da se izvuče iz očeve ideološke senke, ali jedina mogućnost promene postaje odlazak u inostranstvo, u čemu ga baba podržava. Simbolično duplo dno ima i lik saputnika sa susednog sedišta. Uveden u narativ realistički, on se preobražava u dijaboličnu alter-ego figuru na granici (autobuskog) polusna, književne fantastike i metafikcije, sa vergilijevskim crtama junakovog vodiča i čuvara.
Životna priča očeve majke, izvan alegorijskog sloja, metonimijski oslikava balkanski patrijarhat, do danas neznatno okrnjen, gde se od žena u porodici pre svega očekuje da drže jezik za zubima i rađaju (mušku) decu. Ako je preko likova babe – i donekle majke, očeve neme žrtve – Dinićev roman subverzivan prema balkanskom patrijarhatu, sâm glavni junak – krhki, melanholični pobunjenik, ali ipak egocentrirani usamljeni jahač – u krajnjoj liniji ne iskoračuje iz mačističkih matrica.
U našoj savremenoj prozi gotovo da nema do te mere sumornog i beznadnog prikaza srpskog društva devedesetih i njihovih posledica, osim možda u prvom romanu Srđana Srdića Mrtvo polje. Put od svinjolikog Miloševića do gušterolikog Vučića, kako ih Dinićev pripovedač opisuje, ocrtan je na podlozi distopične socijalne scenografije koja nije rezultat preuveličavanja, nego realističkog fokusiranja i simbolizacije: na oronulim fasadama višespratnica iz doba socijalizma ili ostacima polurazrušenih partizanskih antifašističkih spomenika stoje šovinistički grafiti fudbalskih navijača ili poruke vernosti generalu Ratku Mladiću. Srbija je mesto stalnog odlaganja i simuliranja normalnog života bez izgleda za promenu.
Društvena teskoba i bezizlazna beda rasterećeni su i učinjeni čitalački snošljivim jedino posredstvom konsekventno nemilosrdnog, hladno-arogantnog pripovednog tona. U glasu Dinićevog pripovedača odjekuju narativna mizantropija i sarkazam Tomasa Bernharda, to je delom psihološki motivisana, adolescentska, a delom intertekstualno inspirisana nadmenost koja nema milosti ni prema kome. Vulgarizmi su praktično stilizovani preterivanjem u njihovoj upotrebi – uz pomen oca gotovo bez izuzetka dolazi atribut svinja ili monstrum – i to ponavljanje, iako autoparodično, na kraju je gorko crnohumorno.
Drugi pol romana je slika naših gostujućih radnika na Zapadu, konkretno u Beču, koja predočava svakodnevicu omeđenu datumom trajanja boravišnih viza i radnih dozvola, rascepljenu između javnog i privatnog po liniji jezika, kulture, običaja, vrednosti. S tim u vezi je problematično pripovedačevo afektivno poistovećivanje vlastitog položaja studenta-stranca sa deprivilegovanim položajem gastarbajtera – koju, dok se vozi autobusom, prezire nadmenim, gotovo kolonijalnim, građanskim prezirom prema nekultivisanoj radničkoj klasi – osim ako se i to ne čita kao izraz parodijski proračunate, bernhardovski hipertrofirane mizantropije. Inače je prikaz društvenih realija savremene Austrije u romanu zaobiđen, jedino se u tom smislu može pomenuti – opet bernhardovski namćorasta – karikatura bečkih hipstera kao dekadencije građanskog blagostanja, ali istovremeno i nosilaca zapadnih predrasuda o Balkanu.
Rasizam u različitim istorijskim pojavnim oblicima je bitan tematski kompleks romana. Kroz prozor autobusa, junak je suočen sa pokušajima migranata iz Azije i Afrike da pređu srpsko-mađarsku granicu i uđu u Evropsku uniju, kao i sa ravnodušnošću graničara i carinika prema patnji tih ljudi, čak nedvosmislenim uživanjem u njoj. Međutim, kada migrantsku krizu iz 2015. poredi sa vlastitim bekstvom iz Srbije u Austriju, Dinićev narator, slično kao u vezi sa gastarbajterima, zapada u neodmerenu autoviktimizaciju. Roman dobro ukazuje na savremeno globalno društvo koje je izvan ravnoteže i mogućnosti univerzalnog etičkog suda – ali u tekstu nema pokušaja ne samo da se krene prema nekom uravnoteženom pogledu, nego ni da se artikulišu pravi razlozi i preduslovi tog odsustva ravnoteže.
Postjugoslovenske devedesete kao tema savremene književnosti nije iscrpljena. Sa novom generacijom na sceni (Lana Bastašić, Vladimir Tabašević, Bojan Krivokapić, Stefan Janjić), tema dobija nova uobličenja i tumačenja na granici postmemorijskog iskustva. U slučaju Dinićevog romana, kontekst objavljivanja i njegova recepcija su različiti od pobrojanih autora. Objavljen izvorno na nemačkom u februaru 2019, što znači sa marketinškim osloncem u dvadesetoj godišnjici NATO bombordovanja Jugoslavije, roman je ulegao u već utabani tok političko-medijske interpretacije i naknadnog legitimiranja te vojne akcije. Takva slika Srbije iz devedesetih pripada mejnstrimu u Austriji i Nemačkoj i u tom kontekstu roman ne dostiže subverzivni potencijal koji bi imao da je izvorno objavljen na srpskom.
Projekat K-UND-K podržala je Rekonstrukcija Ženski fond.
Naslovna fotografija: Srdjan Veljović
