Šta to beše srednja klasa?
Knjige Barbi Marković već po kontekstu objavljivanja i recepcije povlače sa sobom pitanja koja se ne postavljaju često u vezi sa beletrističkim delima ex-Yu autora. Njene knjige bacaju novo svetlo na značenje književnog kanona i nacionalne književnosti, na pojam interkulturalnosti u širokom kontekstu migracije, jezika i književnosti, otvaraju pitanja autonomije i autentičnosti beletrističkog teksta, a za potencijalne (meta)teoretičare imagologije i traduktologije nesumnjivo su istraživački rudnik bez dna.
Godine 2006. Barbi Marković je objavila roman prvenac Izlaženje, „remiks“ verziju Hodanja Tomasa Bernharda. Iste godine odlazi u Beč, gde i danas živi. Nemački prevod Izlaženja (prev. Maša Dabić, izd. Suhrkamp, 2009) doživeo je neočekivani uspeh i dva izdanja. Početkom 2016. na nemačkom je objavljen roman Superheldinnen (izd. Residenz Verlag). Delove teksta je autorka pisala na nemačkom, a delovi su prevod Maše Dabić. Ove godine pojavilo se srpsko izdanje romana pod naslovom Superherojke, ali ne kao autorski tekst Barbi Marković, već kao prevod Marie Glišić sa nemačkog originala (izd. Arhipelag). U Austriji je Barbi Marković za Superjunakinje dobila nagradu za mlade autore Alpha, a potom u Nemačkoj Šamisoovu nagradu (Adelbert-von-Chamisso-Preis), namenjenu autorima koji pišu na nemačkom iako im to nije maternji jezik. Osim toga, od prošlog proleća je adaptacija romana postavljena na sceni bečkog Narodnog pozorišta (Volkstheater).
Migrantska književnost kao teorijski percipiran fenomen u književnostima velikih zapadnih jezika pojavljuje se od osamdesetih godina prošlog veka. Najpre su, u zavisnosti od specifičnosti pojedinih kultura, preovlađivali termini postkolonijalna ili gastarbajterska književnost – uz ranije srodne fenomene emigrantske ili književnosti u egzilu – da bi se u poslednje dve decenije ustalio termin migrantska ili nomadska književnost, koji je do danas u sebe usisao sve prethodno pomenute tipove. Teorijski horizont u okviru koga se ta literatura tumači takođe se proširio. Neki teoretičari razumevaju migrantsku književnost kao zaseban žanr koji tematizuje migraciju i interkulturno nomadstvo kao fenomen globalizovanog sveta, žanr čiji autor može biti svako, bez obzira da li ima lično ili porodično iskustvo migracije. Novi roman Barbi Marković stoga se svakako može svrstati u tu kritičarsko-teorijsku paradigmu.
U Superherojkama, slično kao u Izlaženju, na sceni je ženski trojac glavnih likova. To su tri ex-jugoslovenske migrantkinje u Beču, u drugoj deceniji 21. veka: neimenovana ja-naratorka, Maša i Direktorka. Njih tri, sve u poodmaklim tridesetim, za mali honorar zajedno pišu kolumnu za jedan astrološki nedeljnik koji je pred gašenjem. Sve imaju umetničke ambicije, u književnosti i filmu, ali ne uspevaju da se afirmišu i obezbede stalne prihode. To ih čini frustriranim i depresivnim, povrh toga što su već kao migrantkinje i kao žene u podređenom polažaju. Ali poput heroja iz stripova ili video-igara, one raspolažu fantastičnim moćima, kao što su „blic sudbine“ i „brisanje“. Njih upotrebljavaju kako bi pomogle „pripadnicima ranjivih grupa, klasa i etnija“. Jednog dana, međutim, junakinje odlučuju da te moći upotrebe kako bi pomogle – sebi.
U priču su umetnuta sećanja junakinja na Sarajevo, Beograd i Berlin, na gradove u kojima su odrasle ili provele deo života. U vidu montaže i narativnog kolaža direktno su u tekst umetnuti slogani sa bilborda, plakata, flajera, grafiti sa gradskih ulica, jelovnici restorana i fast food kioska, novinski naslovi, komande na bankomatu, cene iz izloga i reklame sa razglasa tržnih centara. Gradovi, istorija i ideologija prevedeni su u tekstu Barbi Marković u čist talog jezika. Savremeni velegrad kao civilizacijski fenomen je bitna tema romana, a ne samo scenografija. Slike Beča i naročito Berlina govore o brutalitetu postmoderne metropole, o nemogućnosti socijalne empatije i o paradoksalnoj usamljenosti ljudi unutar višemilionskog mnoštva. S druge strane, Beograd i Sarajevo predstavljeni su kao prestonice društava naopake i nedovršene tranzicije, još uvek u nepreživljenoj postratnoj traumi, sa šizoidnom mešavinom različitih kulturnih kodova i ideologija, bez konsenzusa o prošlosti, bez plana za budućnost. Beograd je bernhardovski oslikan kao „ružna štala za ljude“. To poglavlje smešteno je u proleće 2012, srpska prestonica oblepljena je predizbornim plakatima Tome Nikolića, kao kandidata za predsednika, i Vučića, za gradonačelnika Beograda, dok Vojislav Koštunica objavljuje knjigu Zašto Srbija, a ne Evropska unija. Sagledana iz te tačke, srpska sadašnjost se ukazuje kao distopična budućnost, čitaoci romana Superherojke u slici Beograda od pre pet godina kao da gledaju u istorijsko-fantastičke korene srpske distopijske sadašnjosti.
Roman u osnovi varira stari književni topos: odnos umetnika i društva. Za razliku od umetnika osobenjaka i čudaka, za razliku od samovoljno izopštenih boema ili dendija, junakinje Barbi Marković teže da se približe građanskoj, srednjoj klasi, teže onome što većina ljudi naziva „normalnim životom“. Glavna tema romana je socijalni prekarijat u razvijenim društvima zapadnog sveta, pre svega umetnički prekarijat, ali i svi oni profili ljudi koji se u globalnom neoliberalnom kontekstu ne mogu dobro pozicionirati, koji su isključeni iz tog poretka. Naratorka tvrdi da se ona i njene prijateljice ne osećaju „pritisnuto“, nego „nesigurno“. Roman Barbi Marković nije o nezaposlenosti, nego o nezaposlivosti jedne generacije i jedne društvene grupe. Prekarijat u tom obliku je pre svega savremeni zapadnoevropski fenomen koji u tom obliku ne postoji u Srbiji, jer kod nas i ljudi iz građanskog sloja žive na rubu egzistencije i pre svega su materijal za emigracijske procese. Za čitaoce u Srbiji roman Barbi Marković stoga je neka vrsta putopisa iz budućnosti za koju nije sigurno da li će doći. U završnom segmentu romana, koji junakinje doživljavaju kao vlastititi happy end, život (austrijske) srednje klase pokazuje se kao konzumeristički raj, kao svet u kome samosvrhoviti šoping nikad ne prestaje. Ispostavlja se da je pripadanje srednjoj klasi u krajnjoj liniji samo pitanje novca, da voditi „normalan građanski život“ ne znači drugo, nego redovno primati dobru platu koja se potom razmenjuje za konzumaciju.
Pripovedanje Barbi Marković formira se oko popkulturnih kodova koji su nalepljeni na tekst, realistička referencijalnost naracije je sporedna. To stalno trenje između različitih modusa predstavljanja sveta je produktivan izvor komike. Sumorno-duhoviti naratorkin glas kao da nije dovoljno jak da se probije kroz jezički šum sveta koji ga okružuje, on se povlači pred jezikom koji se nalazi u posttraumatskom stadijumu nakon digitalnog preloma civilizacije. Osim kao popkulturni kodovi, natprirodne moći junakinja i njihova superherojska delatnost imaju metaforičko-alegorijsko značenje, pre svega u vidu hipotetičkog pitanja ko je u savremenom svetu u težem, bezizglednijem položaju, kome i kako treba najpre pomoći. Nema u romanu Barbi Marković prave pobune, nema produbljene analize uzroka niti eventualnih putokaza za budućnost, to je narativni snapshot jednog društvenog stanja. Superherojke su narcisoidno-autoironični, optimistično-pesimistični pozdrav našim čitaocima iz budućnosti, i kada se radi o društvenim prilikama i kada je reč o književnosti.
Projekat K-UND-K podržala je Rekonstrukcija Ženski fond.
Naslovna fotografija: Nikola Vračar
