Arhiamnezija
Ciklus O zaboravu i zaboravljenima
„… izgrađene zgrade uvek počivaju na idejama,
narativima i potisnutim sećanjima projekata iz prošlosti”
Ž-L. Koen (tekst naglasila Lj. B.)
Naslov i apstrakt predavanja napisani su anegdotski, i tu su iscrpljena anegdotska sredstva saopštavanja. U predavanju i ovom tekstu ću razmotriti pitanja arhitekture koja se tiču teorije discipline, i to teorije utemeljene u istoriji. Izbegavaću anegdotsko korišćenje motiva teorije odnosno filozofije, iako je moj pogled uvek refraktovan kroz slojeve paralelnih ravni ili mreža politika, koncepata, umetnosti, svakodnevice, nauke, dominantnih diskursa i dr.
Kritički aspekt predavanja kojem težim je deadpan, eng. Bezizražajnost pred smešnim ili tužnim, kao lik, lice i gluma Bastera Kitona. Ili, bliže arhitektonskoj disciplini, to je metod teorije arhitekture koji su razvili Robert Venturi (Robert Venturi) i Deniz Skot Braun (Denise Scott Brown), kada su istraživali savremenu vernakularnu Ameriku, i putovali 1966. u potrazi za folklorom svog vremena, konačno najbolje učeći od Las Vegasa. Aspekt s kojeg oni misle, beleže i pišu je deadpan pogled u vožnji kroz šoferšajbnu.
Robert Venturi and Denise Scott Brown in Las Vegas, 1966 © Venturi, Scott Brown and Associates.
Predmet predavanja je Novi Beograd ili potisnuto sećanje budućnosti.
Referentni okvir je knjiga o istoriji i teoriji svetske arhitekture 20. veka:
Jean-Louis Cohen, The Future of Architecture. Since 1889 (Phaidon, 2012. Budućnost arhitekture. Od 1889).
U daljem tekstu, na engleskom jeziku citiram u kurzivu naslove tri glave te knjige (prve, glave 22 iz sredine i zaključne 35. glave), i ispod njih podnaslove sekcija u okviru tih glava, kao ključne reči ili ključne pojmove koje govore o problemima teme kojom se bavim. Koenove postavke služe ovde kao strukturalna metodološka potka, ili bolje reći, kao teorijska pomagala, analogna naočarima koje mi izoštravaju vid, u uporednoj analizi na kojoj je zasnovano predavanje. Lokalna istorija koja je ovde tema, analogno globalnoj o kojoj piše Koen, mogla bi biti naslovljena:
Budućnost arhitekture Beograda.
Od Laudonove opasade 1789.
Pored istorije ratova koje su obeležile urbanu istoriju Beograda, a kako vidimo na graviri Laudonove opsade iz zbirke Muzeja grada Beograda, granice Beograda iscrtane su istorijskim linijama balistike, opsadnih palisada, linija frontova, pozadine i zaleđa vojnog dejstvovanja.
Gravira D. Marka: “Pobedonosno osvajanje grada i glavne tvrđave Beograda u Srbiji 7. oktobra 1798. od strane generala Laudona”, iz zbirke Muzeja grada Beograda
Prva pretpostavka od koje polazim u ovoj uporednoj teorijskoj analizi jeste da je budućnost arhitekture o kojoj govorimo prostorno zgusnuta u Novom Beogradu, a vremenski zgusnuta u veku koji možemo zvati i razumeti, u ograničenom smislu, kao vek Jugoslavije. O postavci pojma „vek Jugoslavije” u tumačenju arhitekture, pisala sam opširnije u mom autorskom poglavlju u enciklopedijskom projektu autora i urednika Miška Šuvakovića, Istorija umetnosti u Srbiji, XX vek. 3. tom. Moderna i modernizmi, 1878-1941. (Beograd: Orion Art, 2014), pod naslovom „Arhitektura Beograda u veku Jugoslavije”.
Druga prepostavka je da ta ista budućnost dolazi u lokalni kontekst kao bljesak potisnutog sećanja na globalne prošlosti 19. veka.
Obe pretpostavke slede iz čitanja literature o arhitekturi 20. veka i posmatranja dokaznog materijala pred našim očima, planova, projekata, realizacija moderne arhitekture Beograda.
Koliko i na koji način moderne, postavlja se ovde kao osnovno istraživačko pitanje.
Chapter 01 Sheds to rails: dominion of steel (Cohen, 2012: 18-27)
The Lamp of Style
The Eminence of the Beaux Arts
Programs of Modernisation
Networks of Internationalization
U devetnaestom veku, Raskin (John Ruskin) u Engleskoj govori o „istini” vraćajući se Gotici, a Zemper (Gottfried Semper), u njegovom temeljnom teorijskom radu na pitanju stila u arhitekturi, se bavi Betiherovom (Karl Bötticher) postavkom tektonike kao odnosa Kernform i Kunstform (nem.), oblika strukture/konstrukcije/jezgra i umetničkog oblika građevine.
http://miroslava-mitic.blogspot.rs/2013/03/stub-brankovog-mosta.html
Paralela koju odmah možemo postaviti u beogradskoj arhitekturi je objekt stuba mosta preko Save koji projektuje i gradi ruski arhitekt Nikolaj Krasnov u trećoj deceniji dvadesetog veka (1929-34). U katalogu izložbe Krasnovljevih projekata u Arhivu Jugoslavije (2014) ovaj stub se vodi pod „utilitarni objekti”, suštinski kao Kernform, ne samo mosta već i infrastrukturnog čvora železnice, drumskog i tramvajskog saobraćaja, pešačkih tokova, nasipa i keja. Istovremeno ovaj objekat je vanredno umetnički oblikovan i zanatski izgrađen. Povrh toga, zajedno sa velikim stepeništem naspram njega ovaj objekt formira jedinstven javni prostor cirkulacije velegradskog stanovništva, koji je u svemu, osim dekorativnosti fasadne obrade i materijalizacije, i danas potpuno moderan.
Vidimo, dakle, da je akademska tradicija zaista jedan od izvora moderne, kako je to još 1960ih nagovestio istoričar budućnosti Rejner Banam (Reyner Banham), kako je sam sebe voleo da zove, historian of the future. Akademska tradicija često kontaminira projekt modernosti, kroz razne načine potiskivanja sećanja na avangardne umetničke ili/i inženjerske aspekte, zarad Kunstform. To vidimo na primerima akademskog stvaralaštva poput Krasnovljevog ili modernog i internacionalnog stila sredine veka širom sveta. U urbanizmu Novog Beograda, ilustrativni plan Đorđa Kovaljevskog iz 1923. pokazuje takođe akademsku tradiciju u osnovi planiranja novog grada na levoj obali Save i njegovog javnog prostora.
Infrastrukturni projekti u prvi plan iznose tehnologiju kao izvor moderne, i kada govorimo o devetnaestom veku, na primer Bruklinškom mostu (1880) i kada govorimo o Mostu kralja Aleksandra koji Beograd spaja sa Zemunom 1934. godine. Ali, u svemu tome, stalno moramo da imamo na umu da se radi o jednom pedesetogodišnjem pomaku (time lag, eng.), u odnosu na razvijeni Zapad. Izlazeći iz devetnaestog veka, tek u veku Jugoslavije (odnosno veku jugoslovenske ideje, Kraljevine SHS i potom kraljevine i federativne republike Jugoslavije), počinje žurno smanjivanje zaostataka u vremenu.
https://sr.wikipedia.org/wiki/Most_kralja_Aleksandra
Jedan čvor u mreži internacionalizacije, koju počinju da pletu velike Svetske izložbe počev od londonske izložbe 1851, u Beogradu predstavlja Beogradski sajam otvoren 1937. godine. Ali kako sam ustvrdila u više prethodnih istraživanja, pre svega u mom doktoratu (2005) i autorskoj knjizi Novi Beograd: osporeni modernizam (Zavod za udžbenike, Arhitektonski fakultet i Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, 2007), a kasnije i u pomenutoj Istoriji umetnosti u Srbiji, XX vek (tom 2. Realizmi i modernizmi oko hladnog rata, 2013) , u autorskom poglavlju „Moderna arhitektura Beograda u osvit Drugog svetskog rata: sajam, stadion, logor”, internacionalizacija beogradskog sajma neposredno je povezana sa kulturnom i ekonomskom poltikom Nemačke koja se sprema za rat.
Đorđe Lukić, Milivoje Tričković i Rajko Tatić, Beogradski sajam, 1937. Foto iz zbirke Miloša Jurišića
Chapter 22 Architecture of a total war (Cohen, 2012: 286-297)
Frontlines and home fronts
Extreme scales
Air raid protection
Constructive and destructive techniques
Mobility and flexibility
Architecture of millitary occupation
Imagining the postwar world
Converting to peace
Memory and memorials.
Razumevanje modernosti arhitekture dvadesetog veka, dakle, neodvojivo je od modernosti dva svetska rata. Prvog, koji je, kako je Le Korbizije (Le Corbusier) pisao i naglašavao, doneo koristan proizvod – avion – ali i novi način vođenja rata iz vazduha, što je njemu, Le Korbizijeu, bio jedan od motiva za koncepciju retkog naselja Ozarenog grada koja će postati osnov modernog posleratnog planiranja gradova i naselja u celom svetu.
Zapitaću, stoga, šta je to zaboravljeno, ili, koja su to potisnuta sećanja na traumu modernosti koju donosi rat.
Predložiću da pogledamo tri primera:
- Formiranje supranacionalne mreže arhitekata posle Prvog svetskog rata, koji deluju na modernoj ideji i ideologiji, a kojoj nedvojbeno idejno pripada i Grupa arhitekata modernog pravca u Beogradu. Tvrdila bih da primer plana rasta Beograda do 1961. koji 1927. projicira član i jedan od osnivača Grupe, Čeh Jan Dubovi, izražava racionalna načela modernog planiranja gradova. Uprkos tome što je njegovo prisustvo u Beogradu dosad uglavnom tumačeno kroz prizmu panslavizma, tvrdila bih da se u njegovom projektovanju pre radi o supranacionalnom univerzalnom jeziku moderne dvadesetog veka nego jeziku krvi i tla;
- Hiruška intervencija u bolesnom tkivu grada, u planu Milorada Pantovića iz 1940, lekorbizjeovskim rečnikom i metodom anticipira linije ratnog razaranja centra Beograda;
- Suspendovanje ratne traume granice i logora, u planu novog grada koji se projektuje, kako kaže njegov konceptor arhitekt Nikola Dobrović, „od čistog papira”, i prikazuje ga 1946. godine u pogledu iz vazduha iznad Terazija kao povezanog u omču zajedno sa istorijskim centrom i pejzažom pokrenute krajine u zadnjem planu.
Chapter 35 Vanishing Points (Cohen, 2012: 468-474)
Strategic Geographies
Reinvented materials
Sustainable buildings
The city reborn yet threatened
Landscape as horizon
Hypermodern media
Persistent social expectations
U pogledu aktuelnog projekta budućnosti, Beograda na vodi, na perspektivnom prikazu iz 2016. godine, potpuno se zaboravilo da gore navedena pitanja kojima Koen zaključuje svoj knjigu uopšte postoje. Glavna pitanja ili nedogledi koje navodi Koen su pitanja strateške geografije, novo izumljenih materijala, održive gradnje, grada koji je ponovo rođen ali istovremeno pod pretnjom, pejzaža kao horizonta, hipermodernih medija i postojanih društvenih očekivanja od budućnosti arhitekture. Da su ta pitanja prenebegnuta u situiranju projekta Beograda na vodi u širi kontekst grada i njegov društveni prostor očigledno se vidi upravo na slici modela ovog projekta, naime u načinu na koji je reprezentovan u postojećem prostoru prikazanom na levoj obali Save. Kako je Mišel Fuko (Michel Foucault) tvrdio, arhitekti imaju privilegovanu poziciju sa koje svojim stručnim razumevanjem crteža, planova i tehničkih projekata koji projiciraju promene u prostoru, kao i jedinstvenog treninga čitanja fizičkog prostora koji je laicima često apstraktan i nevidljiv, mogu da tumače društveno reprodukovan proces oprostoravanja. Stoga kao arhitekt projektant i teoretičar, na kraju ovog predavanja i teksta, pitam, šta oči ne vide, a šta vide u perspektivi Beograda na vodi?
U slici Beograda na vodi, u beskonačnosti iščezavajućih nedogleda ništavila u koje se pretvara kontekst ovog projekta na projiciranom horizontu, nema najveće zgrade u Beogradu i Novom Beogradu, zgrade koja se danas zove Palata Srbija, površine od nekih 75.000 kv. m. Nema Starog sajmišta, nema Zemuna i Gardoša, između ostalog. U prvom planu leve obale Save, međutim, u našem pogladu kočoperi se prvo legalizovano spontano urbanizovano naselje privatnih kuća u bogatom zelenilu. Ostavićemo po strani, da li crtež eksplicira da se tu radi o kompenzaciji previše izgrađenog dela Savskog amfiteatra na desnoj obali Save, koji je takođe ekspliciran u izmenama planskih dokumenata kao „stečena obaveza”.
Kako god bilo, taj prostor slike bogatog zelenila supstituira prvonagrađeni rad na recentno održanom javnom konkursu za ovaj potes – blok 18 u nomenklatruri socijalističkog planiranja novog grada. Konkursni predlog pokazuje pobedu aktuelnog pragmatičnog smera mišljenja u urbanističkom projektovanju danas. Član žirija, arhitekt Mira Milanović, vodeći urbanist u Amsterdamu, dakle, u sredini koja je profesionalno krajnje emancipovana, moderna, otvorena, dijaloška, participativna i iznad svega racionalna, ocenila je u diskusiji kojoj sam, takođe u ulozi člana žirija učestvovala, da je ovo rešenje evropski konvencionalno i da bi bilo lako prihvaćeno kao model savremenog urbanističkog planiranja odnosno urban design (eng.) u evropskim gradovima Holandije, Nemačke i dr. Pristup tog planskog konkursnog predloga, jeste, drugim rečima rečeno, univerzalni pragmatični pristup današnjice.
Vanja Panić, Marko Vesković i Aleksandar Knežević, prvonagrađeno konkursno rešenje za Blok 18 u Novom Beogradu, 2016.
Da zaključim, upitaću: da li je danas moderno samo ono što je moderno u smislu pragmatičnog ili kako američki postkritički teoretičari arhitekture kažu „projektivnog”? U paradigmi kraja istorije, makoliko su njene teze mnogi kompetentni teoretičari već oborili, moderno dvadesetog veka dobija epitet utopijskog, a potisnuto sećanje na modernizam vraća se osvetnički kroz projektivni superkapitalizam, liberalni kapitalizam.
U zaboravu ili potisnutom sećanju, međutim, ostaje kulturni model modernog kapitalizma u svoj svojoj kompleksnosti. Govoreći, ne o politici i ekonomiji kapitalizma, već o arhitekti kao kulturnoj praksi, izabrala sam za primer te potisnute kompleksnosti onaj moderni kapitalizam za koji je Milorad Pantović projektovao beogradski sajam kao nehijerarhijski, parkovski prostor slobodne internacionalne trgovine – otvoreni model modernog grada.
Milorad Pantović, Konkurs za Beogradski sajam, 1936.
Ako se Pantovićeva konkursna skica može i videti kao utopijska, onda ću ponuditi drugi primer arhitekture modernog kapitalizma, grad slobodnog tržišta koji su na levoj obali Save kod Ušća projektovali danski arhitekti 1938. godine. Grad sa kućama u zelenilu i stanovima u stambenim blokovima umerene gustine, bez simbolike i bez gestualnosti, grad koji je dostupan džepu, da anegdotski, na samom kraju, parafraziram reči Nikole Dobrovića, izmučenog gradskog stanovništva.
Højgaard&Schultz (Kopenhagen), Plan naselja sa desne strane Zemunskog mosta, 1938.
Epilog
Godine 1982. čitali smo u Beogradu i gajili nade:
„na kraju istorije, svi će ljudi biti pesnici”, Karl Marx citiran u uvodniku tematskog broja ’A’A’ 224 (1982) … ARCHITECTURES ROMANTIQUES …
Predavanje održano u Kući ljudskih prava 20. oktobra 2016. Dan oslobođenja grada Beograda.
