Život je romansa
Tko je to rekao? Jackie Collins?
Ne. (Virginia Woolf...).
Nakon fascinantne recepcije novog romana Olje Savičević Ivančević (prvo izdanje: Sandorf, 2016.) koja govori ne samo o čitanosti, već i kultnom statusu jedne žene-pisca (T. Rosić), prethodnim kritičkim tekstovima dodajem čitanje koje više osvetljava baš žensko autorstvo. Ono je ovog puta pobralo aplauze, čak trijumfovalo, usput kidajući i uspostvaljajući nove veze između žanra i roda, od kojih su posebno zanimljive one preko kojih se može mapirati jedna moguća (post)jugoslovenska tradicija pisanja.
Protagonisti ovog romana u geografske putanje koje prelaze upisuju jedan kulturalni i politički prostor. To je prostor (sećanja) socijalističke Jugoslavije, ali i razdaljina koje prelazi Slavuj Mitrović, nekadašnja ljubav naratorke Naranče Peović, koji nakon dezerterstva i života na margini emigrira u Detroit, mesto čije su industrijske ruševine komentar o prošlosti, ali i pokušaj njene rekonstrukcije („Lijepo govore o životu ta prazna mjesta“). On je pesnik grafita i interakcije koju pruža umetnost ulice. U takvoj interakciji će nastati pisma koja Naranča pronalazi na njhovom zajedničkom brodiću, bezuspešno pokušavajući da uđe u trag Slavuju koji je iznenada nestao. Pisma će činiti integralni deo teksta romana, biće zapravo konstrukcija koja ga nosi, tematski i stilski. Neponovljivi jezik tropa i tema ljubavi i erotike sadržaj su pisama nastalih kao Slavujev odgovor na glasno vođenje ljubavi nepoznatih ljubavnika u noći i burno negodovanje komšiluka. Stavljajući na sebe uvek novu masku (sjetnog psa, ravnodušnog boga, ratnog veterana, bankara, biciklista, nerođene pjesnikinje itd.) pjevač priča o ljubavi kroz društveno, jezički i politički osvešćenu zajednicu ljudi (i bogova), jadnih i divnih, koji ljubav nemilice troše i koji je nemaju, jer „bacite koju kost onim istinski gladnim ljubavi i mesa“!
Početak Narančine potrage se podudara sa početkom njenog gubljenja pamćenja (usled ranije doživljene saobraćajne nesreće). Ona naglašava da želi da sačuva zapis o događajima i pronađena pisma (sve snima na diktafon). Progresija zaboravljanja se tako odvija istovremeno sa beleženjem prošlosti: Travnik, Bugojno, Livno, Tuzla.. su imena mesta koja se pojavljuju iz sećanja Jugoslavije i tabuiziranog prostora jugoslovenskog rata koji je narativni background, iako mračno „drugo“ sadašnjosti iz koje naratorka priča priču. Pričanje ove priče je ista ona budućnost koju će imaginirati Slavuj u opustošenom Detroitu, u kome postaje jasno, „Sjećanje je budućnost. Sjećanje je ono čemu se nadamo.“
Tražeći Slavuja Naranča će među ostalim živopisinim likovima sresti i Djeduha i Baćehu, dedu koji ponekad izgleda kao „feministkinja u prvoj polovici prošlog stoljeća“, i baku koja u svom ludilu izgovara skarednosti koje prevazilaze vulgarno, šokantno vizualizujući zabranjene i čak nepodnošljive seksualne slike. Baćeha nije, međutim, nemotivisana ili nekontekstualizirana figura, već je ona baba (Jaga), veštica iz sveta opscenog folklora koja oslobađa pornografski jezik i imaginarij. Zašto bi feminističkom ženi-piscu bilo zabranjeno da napiše portret jedne veštice? Književna istorija je katalog veštičijih junakinja, a osim toga Baćeha je evokacija None, rodonačelnice tema i praksi sladostrašća i telesnosti, čuvene po svom raskalašnom jeziku iz prethodnog romana Olje Savičević Ivančević Adio, kauboju sa kojim autorka uz sve druge reference i citate u Pjevaču komunicira. I Naranča je počela „pisati priče po uzoru na bakine ljubiće“, što je istovremeno i gest iskoračenja iz pozicije čuvene (u tekstu patronizovane i adresirane) čitateljke i nastavljanja jedne prezrene tradicije pisanja. (Kao što su „Zagorku pljuvali kao neki šund“, i Naranča dobija negativnu kritiku baš na jednom feminstičkom portalu.)
Dok je heroina pravedničkog vestrena u Adio, kauboju izopštena sestra iz bande Irokeza Marija Čarija, u Pjevaču je Helanka, Narančina i Slavujeva drugarica iz mladosti, stavom i izgledom queer junakinja, jedna od ključnih feminističkih figura. Njene bliznakinje koje će Naranča takođe upoznati na svom putu su Strila i Bili Jarac („blizanka-dječak“) koje igraju šah protestujući jer im u seoskom klubu ne daju da igraju „protiv muških“ i dobro razumeju da se u društvu neometano praktikuje rodna diskriminacija. Sasvim sigurno, ova mala ženska porodica je tu da ometa društvene navike i hijerarhije, uprkos kojim jedna „blizanka-dječak“ na veoma sličan način kao žena-pisac označava žaoku polnu razlike, i drugačije (neesencijalističko) razumevanja roda, koje otvara mogućnosti telesnog, seksulanog, političkog prekoračenja prostora samorazumljivih identiteta, od kojih je jedan biti pisac.
Žena-pisac odlučuje da njena naratorka Naranča bude skoro pa njena koleginica, spisateljica ljubića i sapunica. Preuzimajući na sebe ovu ulogu – „ja sam samo autorica herc literature, televizijskih limunada koje je jedan kritik zbog mene preimenovao u narančade“ – a velikodušno prepuštajući Slavuju da piše književna remek-dela od pisama, autorka artikuliše predstavu o stereotipiziranim i marginaliziranim spisateljicama i njihovim temama, sve dok se ne ispostavi da Slavuj nije (jedini) pjevač u noći. „Ali gle, ukrao mi je ovu priču. To je moja priča koju sam mu pričala“, kaže Naranča, dodatno destabilizujući (čiju?) autorsku poziciju, i time celu jednu ideologiju pripovedanja i pripadajućih joj priča.
Naranča pronalazi Slavujevo „odelo za pisanje“, kostim sa crnim i belim licem, i u trenutku u kom ga oblači (Naranča postaje Slavuj) seća se Slavuja kao muškarca sa „ženskim srcem“, i njegovog pozivanja na mit o Filomeli po kome je „svaki slavuj nekad bio Filomela, zarobljena žena kojoj je odsječen jezik“ (Naranča je Slavuj?). Iako se preko ove figure legitimiše „žensko spisateljsko srce“, polemiše se i sa književnom tradicijom u kojoj je „premalo žena, pjesnikinja (...) jer njima su u skitnji stoljećima predugo/ za noge zapinjale suknje i djeca./ Kućni prag/ i muške cipele/ a i ženske, špicaste“.
Uživajući u ljubavnom retro-stilu ove romanse, da li ćete osetiti nelagodu ili olakšanje usled ovog (metafikcionalnog) razotkrivanja?
Jer, sećate li se Dunje, rediteljke serije i (njene) junakinje Štefice? Ili zbirke Život je bajka kojom je Dubravka Ugrešić ondašnjoj našoj književnosti predstavila komične, ironične i feminističke načine pisanja o erotskim temama kroz šest intertekstualnih varijacija? Pjevač u noći je postjugoslovenski odogovor na ovu početkom osamdesetih godina pisanu prozu, nemoguću bez autorkine lektire i samosvesnosti sopstvenog autorstva, kao i uviđanja da je „najzapuštenije tematsko polje domaće književnosti“ erotsko. Navodeći jedno mesto iz Šume Striborove Ivane Brlić Mažuranić kao primer vrcave i tropične erotike, Ugrešić će provokativno zaključiti da se jedino dečiji pisci spontano dotiču ove tematike.
Eto, ljubav je žanr, samo je bajka i ljubić trpe. Pa zašto će onda biti toliko zbunjenosti, možda i razočaranja kada se na kraju romana Narančina i Slavujeva romansa proglasi za čistu konfabulaciju?! Ljubavi nema, nije se desila, čitatelju, ona samo kazuje ono što se ne zbiva i navodi te da veruješ što nije istina. Ali, sada znaš i sam: ljubav je bolja nego život, dušo!
Projekat K-UND-K podržala je Rekonstrukcija Ženski fond.
Naslovna fotografija: Srđan Veljović
