Žalostivno-šaljive povesti iz kažnjeničke kolonije
Sve što Ivan Janković piše poslednjih godina moglo bi da nosi nadnaslov provizorno nazvan „Dnevnik jednog uživaoca srpske društvene, političke i pravne istorije poslednja dva veka“. Prema vlastitom priznanju, ovaj penzionisani beogradski pravnik i sociolog, istraživač raznih oblika društvenih devijacija, ali i istorijata ustanove smrtne kazne kod nas i u svetu, kao i jedan od osnivača Udruženja za borbu protiv smrtne kazne, kao pisac i istraživač najradije bira ulogu metodološkog amatera (amator = zaljubljenik) i diletanta (dilettante = uživalac). Jankovića je i ranije karakterisao osobeni spoj revnog proučavaoca i šaljivog pripovedača, što mu je omogućilo da se, neometan doktrinarnim akademskim obzirima, oslanja na tekovine različitih naučnih disciplina (istorija, pravo, sociologija, psihologija, politička filozofija itd), ali provučene kroz patinu ličnih sklonosti, neproverljivih usmenih svedočanstava i varljivih sećanja.
Prema tome, Macke i packe bi, unutar autorovog opusa, trebalo smestiti između Kate Nesibe i komentara, istoriografske proze o jednoj beogradskoj „bludnici“, i Na belom hlebu, monografije o istoriji smrtne kazne u Srbiji. Najnoviju knjigu čini trinaest radova, nastalih i zasebno objavljenih u poslednjih desetak godina, koji ovako objedinjeni prate period nastanka i razvoja moderne srpske (i delom jugoslovenske) države – pri čemu Janković nipošto ne pretenduje na sveobuhvatni prikaz, birajući samo ključne tačke. Tri odeljka knjige obrađuju različite vidove represije: u prvom delu reč je o tlačenju marginalizovanih društvenih grupa u 19. veku, prostitutki i Roma; drugi deo govori o represiji u državnim ustanovama predviđenim za kažnjavanje, odnosno o različitim vrstama ozakonjenog ugnjetavanja, a najviše o telesnim kaznama (otuda naslov); konačno, treći deo sastoji se od priloga za biografiju najvažnijeg srpskog kriminologa Tome Živanovića i pesnika Vojislava J. Ilića Mlađeg.
No, bilo da su u pitanju bludodjeji, Romi, silovatelji ili prosjaci, na delu su uvek isti represivni mehanizmi, počev od opravdavanja pa do sprovođenja tlačenja: najpre etiketiranje pojedinca ili društvene grupe kao izopačene i opasne, a zatim zakonsko sankcionisanje radi odstranjivanja iz normalnog društva ili resocijalizacije. Represija je, drugim rečima, instrument odozgo dirigovane socijalne ortopedije, i Janković, prevodilac marksističkog klasika Kazna i društvena struktura G. Rušea i O. Kirhajmera, deli tezu ovih autora da tlačenje, iako po pravilu opravdavano kao zaštita društva, najčešće prikriva nemogućnost vladajuće klase da izađe na kraj sa širim društvenim problemima. Pri tome autor u svakoj analizi polazi od pravnog okvira, upućujući na isprepletane uticaje zapadnjačkih i istočnjačkih (čitaj: austrijskih i osmanskih) penitencijarnih praksi, a podjednako vodi računa i o različitim uslovima za muslimane i hrišćane, bogate i siromahe, te žene i muškarce.
O položaju žena u srpskom patrijarhalnom društvu najilustrativnije govori to što je prvi pravi ovdašnji zatvor bio Zavedenije ženskog radilišta apseničkog, osnovano 1848. u Požarevcu. Sve prethodne ustanove ovog tipa, čak i zloglasna Glavnjača, bile su samo improvizovane apsane, a tek je požarevački ženski zatvor služio isključivo lišavanju slobode i imao poseban pravilnik o kućnom redu i strukturi osuđeničkog vremena. Nažalost, materijalni uslovi bili su izuzetno loši, što je uzrokovalo visoku stopu oboljevanja i smrtnosti, a osuđenice su često postajale žrtve seksualnog nasilja čuvara, čemu su posebno doprinele tada uvrežene predstave o ženskoj prirodi kao raskalašnoj, razvratnoj, pokvarenoj itd. Na sličan način Janković pokazuje kako su se u domaćoj kriminologiji na prelazu iz 19. u 20. vek učvrstile i esencijalističke predrasude o rođenom zločincu – ili krivičnoj duši u ovdašnjoj varijanti – zasnovane na navodno biološkoj razlici između zločinca i nevinog, koje su bile temelj brojnih zloupotreba u policijskoj praksi da bi kulminaciju doživele u rasističkim i eugeničkim teorijama Trećeg rajha.
Stoga nije neumesno pisca ove knjige uporediti sa daleko poznatijim Fukoom, jer sa njim deli zanimanje za potlačene, proučavanje opasnih veza između znanja i moći te sklonost citatomaniji. No, dok je francuski filozof teorijski ambiciozniji i sarkastičniji, naš autor je topliji, blaži i odmereniji, i ne zanima ga toliko diskursi moći koliko sudbine pojedinih ličnosti i njihove žalostivne povesti. Odličan portretista, opčinjen ljudima o kojima piše, on nam nudi plejadu živopisnih likova, od prostitutki preko dželata pa do pesnika, puštajući da ovo mnoštvo pričica-parabola govori za sebe. Knjiga, zbog toga, sadrži i imenski registar jer „autor te registre voli i raduje se kad u njima nađe imena inače anonimnih osoba – prosjaka, prostitutki, secikesa i nadničara – izmešana s imenima važnih istorijskih ličnosti – vladara, generala, bogataša i naučnika“, da bi se makar tu zadovoljila poetska pravda.
Potpisniku ovog teksta najboljima se doimaju upravo životopisi kriminologa Tome Živanovića i pesnika Vojislava J. Ilića Mlađeg, pošto je u njima naročito istaknuta neraskidiva spona između lika i dela i društvenog konteksta: obojica su za života, mahom zahvaljujući agresivnom oportunizmu, uživali veliki ugled u međuratnim graždanskim krugovima, da bi potom zbog svoje nedarovitosti i anahronosti zasluženo pali u zaborav. Pritom je Ilićev slučaj aktuelniji, budući da smo svedoci rehabilitacije ovog državotvorno-patriotskog pojca, koja nakon sloma socijalizma nastupa zajedno sa inflacijom „tradicionalnih srpskih vrednosti“ (crkva, dvor, srpska žrtva). Ovaj pesnik-razbojnik, ubica svoje supruge, najavljuje ključne figure naše kulture i politike u vremenu smrti, ćeranja i ludih kopalja, sve one koji su Šelijevu misao o pesnicima kao nepriznatim zakonodavcima sveta krvnički perverzno ostvarivali.
Macke i packe namenjene su otuda i laicima i stručnjacima; argumentacija je izvedena precizno, dosledno i zanimljivo, a jezik je opušten, duhovit i prepun aluzija. Inače, Jankovićeve jezičke i pripovedačke simpatije nesumnjivo pripadaju 19. veku, a njegovo pravničko i etičko formiranje tradiciji ljudskih prava, ali porugatelna sravnjivanja na koja upućuje ova studija i te kako su nam korisna danas. Zbog toga, prava je šteta što ovi tekstovi nisu dostupniji širem čitateljstvu. Tada bi zaista, u izvorno prosvetiteljskom duhu, mogli da posluže i za zabavu i na polzu bližnjega, što verujemo da jeste bilo prvo i načalno namerenije našeg dražajšeg spisatelja.
Projekat K-UND-K podržala je Rekonstrukcija Ženski fond.
Naslovna fotografija: Nepoznati autor, iz fonda NBS
