Samoće mogu da se druže
Nakon uobičajeno dugog predaha od objavljivanja proze (roman U zoni, Beograd, Fabrika knjiga, 2016), svojom poslednjom zbirkom kratkih priča, bosanskohercegovačka književnica Lamija Begagić iznova je potvrdila da zaslužuje epitet jedne od vodećih autorki/autora na postjugoslovenskom podneblju, i to kako očekivano suverenim kretanjem kroz pojedinačne prostore pripovedaka, tako i njihovim veštim stilsko-semantičkim ulančavanjem u celinu, karakterističnim i za prethodne zbirke – Godišnjica mature (Beograd, Rende / Sarajevo, Omnibus, 2005) i Jednosmjerno (Beograd, Fabrika knjiga, 2010). Pored ovih, u poslednjoj knjizi Lamije Begagić uočljivi su i brojni drugi kontinuiteti sa njenim dosadašnjim opusom – na prvom mestu, prepoznatljiva minimalistička poetika karverovskog tipa, spuštenim registrom i u pola tona protkana dominantnim tematskim opsesijama ove autorke, natkriljenim naslovom uvodne, programske pripovetke i zbirke u celini: Bolji mi.
Ako je, naime, okosnica prve, najromanesknije i konceptualno najčvršće zasnovane zbirke bila upravo godišnjica mature, a druge, unekoliko razvodnjenije, ideja kretanja, petnaest proznih minijatura iz treće (koja se u tom pogledu presudnije nadovezuje na zbirku Jednosmjerno) nude naizgled različite, ali u osnovi srodne, odgovore na privilegovano pitanje ko su i ko smo bolji mi, kao i kako to neprestano (ne) postajemo. U fokusu autorkine pažnje i pobuda ponovo su kratki rezovi: (neretko odlično) kontekstualizovane i inidividualizovane repetitivne ljudske borbe sa sivilom savremene svakodnevnice, svakovrsni obredi opstanka, ispresecani znatno univerzalnijim imperativima „novih početaka“ – trenutnim uvidima o neophodnosti ličnih iskoraka iz kolotečine i otvaranja ka „srećnijem i punijem životu“, uslovljenim i(li) iznenadnim potresnim događajima, i(li) zaglušujućim egzistencijalnim neprilikama, i(li) kontinuiranim begom od nužnih intimnih preokreta. Bilo da su mladi ili stari, bolesni ili zdravi, ophrvani tuđim smrtima ili sopstvenim životima, kod kuće ili bez nje, u potrazi za njom u sebi ili izvan sebe, junakinje i junaci ove zbirke mahom su ljudi do te mere naviknuti na neželjene uslove egzistencije, nametnute spoljnim prilikama istorije i/ili unutrašnjim nepristajanjima na mir, da je jedino što im preostaje upravo povratak na imperative „Čuvati prijatelje. Čuvati jedni druge. Čuvati sebe“ („Bolji mi“), tj. pokušaje da, uprkos upornim pritiscima, postanu bolji oni, postajući u isto vreme bolji mi.
Kao i inače u prozi Lamije Begagić, nesumnjivo privilegovano poprište ovih uobičajenih egzistencijalnih borbi i potresa ipak jeste specifičan (post)jugoslovenski kontekst, i to predočen višestruko: ne samo kao konkretan prostor (država koje su rođene zvaničnom smrću) SFRJ, ili pak područje dijaspore, prvenstveno Nemačke i Austrije (naseljeno kako prvim talasima jugoslovenskih izbeglica iz devedesetih godina, tako i sezonskim radnicima, koji i dalje odlaze tamo u potrazi za mogućnošću preživljavanja), već isto tako i kao još jedan, znatno fluidniji i suptilniji, gotovo halucinatorni prostor, koji se oblikuje i nazire upravo na fonu dijalektičkog prožimanja preostalih. I premda Lamija Begagić u svakom pogledu uspešno odgovara na onaj zahtev od autora/ke moderne kratke priče koji Čarls Mej smatra neprikosnovenim – da, naime, pričom zahvati onoliko života koliko ona može da podnese na najmanjem mogućem broju stranica i time proizvede, „ukoliko je moguće, onu halucinatornu tačku u kojoj se čini da prošlo i buduće vreme naporedo postoje u sadašnjem trenutku“, jedan od najupečatljivijih načina na koji ova autorka to postiže upravo se odnosi na njen povlašćeni hronotop, tj. na Jugoslaviju. Intimni retrospektivni izleti naratorke iz berlinske sportske hale u ratne zeničke podrume, kao u priči „Sanjati spin“, odnosno lociranja „tekovina“ tranzicije u sećanjima i dijalozima junak(inj)a, postaju tako, iznova, jedan od vrhunskih dometa dosadašnjeg opusa Lamije Begagić.
I mada bi se taj opus, uz malo parafraze, u celini mogao okarakterisati kao mesto susreta proze tranzicije i polutonova srca, ovaj opis, ipak, u najvećoj meri odgovara zbirci Bolji mi, budući da je najdublji čitalački utisak o njoj, iz kog proističu i u kom se sustiči svi ostali, sadržan upravo u samom njenom (pod)naslovu. Put ka razumevanju izraza spuštenim registrom i u pola tona, osim suptilnim pripovednim postupcima, autorka potencijalno nudi i u već pomenutoj pripoveci, u kojoj se obraćanje „povišenim glasom“, okarakterisano kao „mozak operacije“ (tj. treniranja dece, mladih stonotenisera), suprotstavlja nenametljivim i blagim, ali kreativnim i podsticajnim intervencijama u međuljudskom odnosu i komunikaciji, koje bi bile njeno „srce“. U srcu zbirke Bolji mi upravo je privilegovanje takvih pobuda, gestova i uvida, onih koji se izriču spuštenim registrom i koji dopiru iz polutonova (uzajamnih) intimnosti. Bilo da pripoveda u prvom ili trećem licu, tj. bilo da je ujedno junakinja ili ne (premda, načelno, unekoliko efektnije u prvom slučaju), naratorka nijednog trenutka ne odstupa od svog polutonskog registra – blagonaklonog i saosećajnog odnosa prema prikazanim (intimnim) svetovima protagonist(kinj)a, odnosa bogatog težnjama ka lirskom i lajtmotivskom, koji svoja najsugestivnija uobličenja dobija u pripovetkama „Samo da ne prespavam Naumburg“, „Snijeg“, „Tatina ljubimica“, „Pačije stopalo“ i „Mladež“.
Ne gubeći iz vida (višestruke) marginalosti tih svetova, tj. kontekstualnu uslovljenost opštih individualnih težnji ka samoispunjenju, autorka samim svojim registrom, neopterećenim suvišnim pretenzijama ili detaljima, vladajući njime spretno i dosledno, uspeva da dočara teskobu i prividnu uzaludnost usamljeničkih borbi sa stegama svakidašnjice, ali i da, kao ujedno najveći potencijal i vrhovnu težnju njihovih prevazilaženja, uspostavi princip saosećanja, saradnje i solidarnosti. Svet proze Lamije Begagić, a osobito njene poslednje zbirke, sastoji se tako iz inicijalne nade da će „ovaj put, ipak, biti drugačije“ („Bolji mi“), njenih usputnih kolebanja ili izneveravanja, ali i neprestanih, odlučnih povrataka na nju, nezamislivih bez ideje međusobne privrženosti i nežnosti. Pristajući na patetiku kao na preduslov izricanja dubine najintimnijih iskustava, ali ne onu koja proishodi iz površinskih slojeva diskursa ili se u njima iscrpljuje, već isključivo onu koja se formira u sudaru proze prilika i polutonova srca – autentičnog otuđenja i autentične bliskosti – Lamija Begagić gotovo sve junak(inj)e svojih pripovedaka, a time i njihove čitaoce, otvara za horizont nade, i to ne samo nade u drugo i drugačije, već i u drugog i drugačijeg – mene, tebe, nas.
Projekat K-UND-K podržala je Rekonstrukcija Ženski fond.
Naslovna fotografija: Svetlana Gavrilović
