Rat bez imena

Život četvoročlane porodice – braće Alena i Tonija, njihove majke Nataše i njenog oca – u neimenovanom gradu, na severu neimenovane države, odvija se tokom vanrednog stanja, u izolaciji, atmosferi napetosti, međusobnog izbegavanja, ali i dosade koju prekidaju podjednako monotoni, banalni i repetitivni konflikti. Osim pojedinačnih novonastalih situacija na koje su već navikli, poput isključivanja vode i plina, prekinutih telefonskih veza, nestašice hrane i opasnosti izlaženja van, glavne pojedinosti presudnog događaja koji je pre tri godine uzdrmao njihove živote do temelja, ostaju u predvorju slutnje.

Više nisi imao kamo otići osim u vlastiti zahod, a opet, vani su bile tisuće i tisuće praznih ulica koje su odjednom postale slobodne, fantazija introverta, žudnja mizantropa. Urbana pustinja od nekoliko desetaka kilometara u promjeru.

Ovaj segment Alenovog toka svesti može se uzeti kao početna koordinata radnje knjige Grad, pepeo, prvog romana Ivane Rogar, autorke dve izvrsne zbirke kratkih priča – Tamno ogledalo (2014) i Tumačenje snova (2016). Književnoj vrednosti u punoj meri doprinose njen dar za psihologizaciju i suspregnutost stila koji bi se mogao odrediti kao ukrštaj realističnog sa nadrealnim, iščašenim i na momente apsurnim detaljima. Rogar vešto, u duhu najboljeg nasleđa postmodernizma, iste događaje propušta kroz različite tačke gledišta, stavljajući na test verodostojnost svedočenja.

Ritualizovana, statična i neizvesna svakodnevica u skučenim okolnostima ispunjena je bizarnim detaljima. Alen iz čiste dosade baca vrećice upotrebljenog čaja od hibiskusa na Bebkovu (komšijinu) dvorišnu terasu prekoputa, predmeti u stanu neobjašnjivo nestaju, Nataša tokom svakog usisavanja naleti na amorfni komad mesa ili sluzavog otpada, dok njen otac u sobi ima preko trideset kreveta koje je spasio od „odvoza na smetlište“.

Insistira se na sivilu pejzaža devastiranog predela uglavnom datog iz gornje perspektive, sa terase. Naglasak je na sivom i metalnom nebu koje presecaju golubovi, „mutnoj i nestalnoj klimi“, opustošenim i obezljuđenim ulicama, kao i trgovinama sa slupanim staklom, prljavim i zatvorenim prozorima na kojima se taloži fini prah poput magle koji Natašinog oca podseća na „puščanu groznicu“.

Splet hodnika u stanu doslovno predstavlja lavirint kroz koji je gotovo nemoguće bezbedno proći, nalik na „katakombe“ ili „podzemne bunkere izgrađene za zbunjivanje neprijatelja“, u čijem mraku ukućani udaraju o predmete i povređuju se kao usred ratne zone. Čim iskorače iz prostora sobe, junaci stupaju u poredak u kom se prostor izobličuje, a vreme rasteže i usporava.

Monotoniju prinudnog kućnog egzila katkad prekida poneki čudesan, neobjašnjiv događaj, poput epizode s narandžom koja je preko noći izrasla iz asfalta njihovog naselja. Naučenost na nepoverenje, kolektivna paranoja i gramzivost, ubrzo uništavaju ovaj simbolički potencijal za promenu ili, bar kratkotrajnu idilu.

Nakon početnih bojažljivih pogleda ljudi iz dvorišnih stanova stali su brati naranče i, nakon kratkog proučavanja ploda, jesti ih. Okretali bi kuglu kao da traže mjesto na kojem je ugrađena mini-kamera koja će putem satelita dojaviti njihove položaje tajnim službama.

Komična borba oko preimućstva nad drvetom narandže gotovo nedvosmisleno aludira na ratne sukobe na područjima Jugoslavije devedesetih godina proteklog veka: „Ništa od toga nisam vidio jer sam došao tek na vrijeme da vidim kako očevi agresora marširaju u naše dvorište i nakon par uvodnih psovki nasrću na očeve branitelja.“

Roman ima cikličnu strukturu. Doslednim redosledom smenjuje se naracija iz različitih perspektiva: Alenova i dedina (pisane iz prvog lica), poglavlje o Nataši (pisano u trećem licu), glava koja podseća na umetnute istrgnute listove istorijskog udžbenika, i tako četiri kruga, s dodatom završnom naracijom mlađeg brata (Tonija), petnaest godina nakon vanrednog stanja.

Alen, rezignirani minotaur (kako sam sebe zove), student istorije, preokupiran čitanjem „retkih knjiga“ iz knjižnice, pomalo asocijalan, svoj upadljivi nedostatak saosećanja i strpljenja za ukućane (dedu zove „usukani prdac“, „dementni jarac“), druge ljude, ali i životinje opravdava kvazifilozofskim, ciničnim iskazima:

Da je komu trebalo priskočiti u pomoć, zacijelo bih navukao zavese. (...) Ni Bog ni svemir ne miješaju se u ljudske probleme.

Iz naracije Natašinog zaboravnog i slabovidog oca u prvi plan izbija nepomirljivost sa sadašnjim stanjem stvari i novim sistemom vrednosti, te instinktivno i melanholično vraćanje u prošlost i sećanja, u period pre nego što je morao da se preseli i izgubi mnoge drage ljude. Budući da je nužno napraviti strateški manevar kako bi se uopšte bezbedno kretao po sobi i van nje, on sve brižljivo planira, organizuje i zapisuje. Nepoverenju prema ljudima parira njegova gotovo opsesivna, horderska vezanost za predmete, nameštaj, kašičice i šoljice, stare novine, zalihe hrane (posebno kakao) koje pravi u strahu od neprijatelja, samih ukućana koji su za njega postali stranci. Osim svoje garderobe iz mladosti, čuva i predmete koji su pripadali njegovoj pokojnoj supruzi: „Njezin žuti kišobran skrio sam između madraca i daske kauča pa ga privijem k sebi kada navečer legnem i pokrijem se dekom preko glave.“

Ipak, najviše ga mori osećaj vlastite beskorisnosti koji je jači i od same usamljenosti i napuštenosti, zbog čega planira beg. Iz njegovog naizgled nemotivisanog straha probija zloslutni komentar na sudbinu ljudi koje društvo smatra suvišnima:

Beskorisnih se drugi rješavaju, odvode ih na stratište, zatvaraju u institucije ili ih jednostavno ostave poput životinje na nepoznatu mjestu kako se ne bi znali vratiti.

Sveopštu inerciju i letargiju presecaju epizode Natašinog besomučnog usisavanja stana, pokušaja da doslovno i metaforički unese red u obesmišljene živote. Poput stereotipne domaćice, ona obavlja apsolutno sve kućne poslove. Njena svakodnevica je dodatno opterećena snažnom anksioznošću, opsesivnom brigom, izlivima tuge i plača, pitanjima bez odgovora koja naviru u talasima i sanjarenjima koja je vraćaju u poredak ušuškanog detinjstva, punog ljubavi, ali i period pre nego što je njen suprug Tomica poginuo, kada je bila mnogo življa i znatiželjnija, dok se nije „ugasila“. Njena naivna razmišljanja i pitanja, naizmenično duhovite i banalne refleksije nisu baš plodotvoran pokušaj razumevanja okolnosti koje su je snašle.

Kakav li je to čudan sklop, psiha. Želiš biti čovjek s osobnošću, s nekim prepoznatljivim karakteristikama, pa evo ti onda gomila zapetljanih kablova, spoji ih kako valja, nađi svakomu pravilan utor, razmrsi to čudo i posloži stvari tako da funkcioniraju. Pa raspetljavaš, slažeš, preslaguješ godinama da bi na kraju shvatio da si izgrađen baš tako da bi loše funkcionirao.

Umetnuti pasaži koji presecaju tok „glavnih“ mikronarativa pisani su zgusnuto, obiluju podacima, imenima i datumima. Zajednička nit im je to što svedoče o istoriji pojedinih ratnih sukoba (Opijumski ratovi između Kine i Britanije iz XIX veka, ratni sukobi između Otomanskog Carstva i Poljsko-litavske unije u XVI veku, te Alžirski rat za nezavisnost iz druge polovine XX veka) ili daju pregled razvoja vatrenog oružja (od otkrića baruta, preko vatrenog koplja, muškete, revolvera, mitroljeza i naznaka nuklearnog naoružanja).

Njihova uloga je dvojaka. Osim što stoje kao svojevrsni hladniji i racionalniji kontrapunkt u odnosu na intimniju, deluvijalnu perspektivu toka misli, oni upućuju i na „prazno mesto“ zvaničnog istorijskog podteksta, koji bi mogao definisati katastrofičnu zbilju bliže istorije predstavljenu glavnim narativom. U odsustvu adekvatne interpretacije istorije, ostaje samo poslagan niz „dalekih“ događaja, bitki, brojeva žrtava, ratna povest osuđena da se, uz male varijacije, ponavlja.

Kao istorijski subjekti, bilo učesnici ili svedoci, pasivni i neodlučni junaci ne usuđuju se da do kraja izvedu zaključke o uzrocima i posledicama svoje propasti. Iako imaju želju da progovore, ne uspevaju da artikulišu bilo šta smisleno, njihove misli i govor se zapliću u okolišanju i opštoj nesigurnosti, poput mučnog i besmislenog tumaranja po hodnicima.

Zarobljeni u limbu, oni čekaju neku drugu instancu koja će sve razumeti „na pravi način“, koja će im nepogrešivo i nepristrasno rastumačiti sadašnjost i bližu prošlost. Upravo zato, Natašin otac, čitajuću novine iz prethodnog vremena, veruje da jedino u njima još može naći verodostojne informacije nezagađene „tendencioznim insinuacijama i falsificiranim brojkama, raznim minhauzenovskim primjesama“. Monstruozni lavirint nedavne istorije oko koje očigledno ne postoji javni konsenzus, udaljuje ljude jedne od drugih, grad pretvara u betonsku pustinju, ostavljajući stanovnike u bespućima šumova (ne)komunikacije.

Ivana Rogar odabira i više nego uspelu tekstualnu strategiju ispisivanja odsutnog kao sveprisutnog, odnosno negiranja društvene stvarnosti koja se na svakom koraku simptomatično potvrđuje. Time čitaoce postavlja u poziciju saučesnika primoravajući ih da se stalno osvrću na pukotine narativa i tako oživljavaju dubinu neizgovorenog.

Projekat K-UND-K podržala je Rekonstrukcija Ženski fond.

Naslovna fotografija: Svetlana Gavrilović