Pogled kroz ključaonicu
Roman pesnikinje i prozne autorke Ivane Bodrožić Sinovi, kćeri komponovan je kao triptih. Tri ispovedne niti teku naporedo kao nezaustavljive i zaglušujuće bujice ličnih istorija troje glavnih likova i pripovedača: pobunjene kćeri Lucije, Doriana/Dore - transrodne osobe i njene životne ljubavi, kao i Lucijine majke. Svaki od ovih narativnih tokova otkriva anamnezu represivnog mehanizma jednog patrijarhalnog društva koje nastavlja da zaključava i kažnjava one koji su se usudili da makar na tren prekinu spiralu nasilja i otvore se za drugoga.
Prvi deo romana pripada kćeri. Lucija, koja je nakon pokušaja samoubistva doživela locked-in sindrom, gotovo pokajnički želi da sedne majci u krilo i prizna joj sve, ali više ne može da kaže ništa, budući da je svedena na bezglasno nepokretno telo, pasivno i u svoju svest iznutra zatvoreno, bez znakova života, osim vertikalnog pomicanja očnih jabučica.
Žuđena ispovest je jedna u nizu neostvarenih želja, ne samo u poretku sadašnjosti, već zapečaćena mnogo ranije majčinim posesivnim stiskom koji parališe i ranjava, manipulišući osećajima krivice i konstantne strepnje. Žal za neizgovorenim repetitivan je i sveprisutan, podstaknut naknadnim uvidima, pomaknutom, teskobnom perspektivom krajnjeg odsustva mogućnosti. On nije tek rad melanholije, već predstavlja sugestivne tačke, bordure svih drugih oslobađanja koje čitaoce pozivaju na preispitivanje vlastitih privilegija i prostora (ne)slobode.
Vertikalni vidokrug skrhane Lucije postaje izoštrena camera lucida a njena bolesnička soba, kojom defiluju poznati i nepoznati ljudi, slika čitavog društva u malom. Jedni se svakodnevno kriju od najbližih, sami sebe simbolički zaziđuju, drugi, pak, hinjenim saosećanjem peru vlastitu savest ili se neskriveno naslađuju tuđom patnjom. Tradicionalni i konzervativni često nisu ništa okrutniji od onih koji sebe smatraju tolerantnim i liberalnim.
Roman Sinovi, kćeri preispituje kompleksno pitanje društvenog normiranja i individuacije. U nizu paradigmatičnih varijacija predočava se na koje sve načine tas „normalnosti“ kroz ismevanje, ponižavanje, osudu i sistematsko potiranje drugačijeg odnosi svoju prevagu. Ovi rituali počinju još od ranog detinjstva, u okrilju porodice koja, baš kao ni društvo, ni u jednom trenutku ne reflektuje svoju disfunkcionalnost, da bi potom, poput zloduha, proganjali nove naraštaje. Otpor Lucije kao devojčice prema mesnim obrocima kažnjava najpre njen brat, koji joj na silu gura hranu u usta, posvećeno i disciplinovano vežbajući svoj muški autoritet. Dorian takođe odrasta u porodici u kojoj se govori jezikom nasilja, a budući da je zarobljen u ženskom telu njegovo postojanje u potpunosti zavisi od „dobre volje“ drugih koji čine bezobličnu i nemisleću, ali savršeno prilagođenu većinu. Neprikosnovenu moć „normalnih“ gradacijski potvrđuju sadističke figure doktora i psihijatrice:
Gurao mi je drveni štapić u usta, tvrdim jagodicama palčeva grubo mi je povlačio kožu ispod očiju prema dolje, štipao me po nadlakticama, sve vrijeme sa podsmjehom na ljubičastim usnama.
(...)
Grabežljivom kandžom pružala mi je maramicu preko stola, do isteka seanse bila sam sva umrljana, odjeća mi je strgnuta ležala na podu, a doktorica je podižući razderane komade u zrak kružila oko mene.
Asocijativnim nizom, slike izopštenih i deformisanih tela nadovezuju se na prizor spontanog krvarenja junakinjinog oduzetog tela koje i dalje menstruira; prizori ranjenika i ratnih invalida u toplicama u kojima je nekada bio i Lucijin otac, prizivaju slike stalnog pucanja Dorianove kože pred otrovnim pogledima drugih, te previjanje nakon operacije, tek jedne stanice na putu njegove polne tranzicije. Tretman tela je na svakom koraku neravnopravan i seksistički. Telo je pakao koji iziskuje prilagođavanje do samoponištenja. Pojedini pasusi romana stilski i sadržajno podsećaju na ukrštaj ubojitih Fukoovih predavanja i dokumentaristički verodostojnih pasaža romana Leica format Daše Drndić, nižući modele reprodukcije brutalnog nasilja.
Rascijepljena lubanja albino djeteta za dobar urod usjeva, pojačana pigmentacija kože kao alibi za željezne okove, bokovi preuski za rađanje protjerani na rub naselja, paraliza udova kao karta za sanatorij, prisilni medicinski zahvati na bebama...
Bodljikave ograde društvenih normi niču lančano i transgeneracijski – matrilinearno, a korpus tlačenja i nesreća oslikan je kroz upečatljivu metaforu „crnih dana“. Osim njih, doslovno se i mehanički prenose i usvajaju rečenice-kletve koje majke daju u nasleđe svojim kćerima, držeći ih na zategnutom povocu „tamnog srca obitelji“ koji im se urezuje dlanove. U takvom okruženju, jedino ljubav, silovita u svojoj neponovljivosti, ima istinski transformativni potencijal, mogućnost spasonosnog izlečenja. Lucija i Dorian jedno u drugom nalaze utočište, uprkos društvu koje im to negira i uskraćuje. Autorka snažnim poetskim zamahom nagoveštava sklad, lepotu i moć međusobnog „otključavanja“ dvoje ljubavnika, po cenu borbe sa vetrenjačama ličnih ili društveno nametnutih strahova.
Ja bih da te izludim pa da se taj svjetlucavi šljunak na dnu mutne vode podigne na površinu, da izbaciš školjke, trave, srebrne ribe i rakove, da se površina uskomeša tako da se izliješ van. Da pređe na mene, da me preplavi.
Svaki od tri toka svesti otkriva višestruke veze između individualne i društvene odgovornosti – teret neizgovorenog, izbora koji su likovi možda mogli napraviti ali nisu, koji preti da se uruši i da ih iznutra zatrpa. Međutim, ovde nema determinizma pred kojim bi, abolirani od odgovornosti pred svojim životom, a time i od mogućnosti za slobodu, ovo dvoje ljudi, u stalnom prinudnom egzilu zbog sveta koji osuđuje, koji ih „tlači i stvara“, mogli biti svedeni samo na pasivne žrtve okolnosti. Otuda su najuspeliji delovi romana oblikovani kroz bespoštedna samopreispitivanja, mesta gde biva savršeno i bolno jasno da su i protagonisti sami (svesno ili nesvesno) interiorizovali društvene predrasude, otvorivši time vrata sitnim pakostima i povređivanjima, zabadanju strelica u meso onog drugog.
Kao što lik majke nije monstrum po sebi, već itekako proizvod dehumanizujućeg patrijarhata, tako se i Lucija mora suočiti sa svojim sitnim kukavičlucima, dok Dorian pokušava uvideti u kom se trenutku maska neosetljivosti, u društvu preko potrebne strategije preživljavanja, okrenula protiv njega samog:
A moja hladnoća je nemjerljiva. Toliko je ledeno hladna da sve oko mene umire. ... dodao sam onaj gram na tvoj uteg koji si vukla za sobom, onaj gram zbog kojeg te povuklo ispod.
Koža kroz koju se društvena patologija viralno uvlači u krvotok tela, propusna je i krhka. Ali u tim telima, njima uprkos, čak i najzatomljenije duše prepoznaju srodno treperenje. Svedočeći o tome, novi roman Ivane Bodrožić odgovorno i umetnički uverljivo postavlja otrežnjujuće pitanje jesmo li još uvek živi u nama samima i možemo li smognuti snage za empatiju. Bez spremnosti za taj naizgled mali, zajednički korak, nema bliskosti, ali ni iskoraka iz opšteg užasa ugnjetavanja i obespravljenosti.
Projekat K-UND-K podržala je Rekonstrukcija Ženski fond.
Naslovna fotografija: Redakcija LINKS-a
Naslov fotografije: Lošinjski Apoksiomen
