Hronika najavljene smrti

Diskursi o kraju nisu specijalnost našeg doba – kraj umetnosti, na primer, bio je još Hegelova dijagnoza – ali su se nakon sloma komunističkih režima ubrzano umnožavali, počev od liberalno-konfabuliranog kraja istorije i ideologije pa do medijsko-propagandnog kraja sveta. Iako je problem s njima u tome što se niti jedan od najavljenih krajeva nije obistinio, oni nam ipak – više kao provokacija nego kao konstatacija – mogu poslužiti kao zgodne analitičke alatke za propitivanje istorijskih procesa.

Na tom je tragu i Kraj avanture Mirnesa Sokolovića, jednog od pokretača i urednika sarajevskog studentskog časopisa (sic!). Knjiga se nadovezuje na pojedine eseje iz autorovog prethodnog izdanja, Izokrenutog durbina (2020) – napisane mahom u polemičkom tonu protiv lokalne proliferacije „ratne proze“ i njenih pogubnih posledica na shvatanje (umetnosti) književnosti – među kojima najviše na „Angažman kao kič“, jedan od najboljih tekstova koje je Sokolović objavio, te na adornovski naslovljen „Je li moguća poezija nakon Srebrenice?“. (Uzgred, spomenuti frankfurtovac nije kazao da pisanje poezije nakon Aušvica nije moguće, nego da je to varvarski, a čak je i taj iskaz docnije ublažio. Ali pogrešno navođenje Adorna je, uz ono Liotara o postmoderni, u međuvremenu postalo žanr za sebe.)

U strukturi knjige mogu se raspoznati dva dela: prvom pripadaju problemski eseji koji je otvaraju i zatvaraju, dok drugi čine ostali prilozi, na različite načine posvećeni domaćoj književnosti 20. veka. Njen okvir, dakle, ocrtava glavnu tezu: avantura koja se, prema Sokoloviću, okončala jeste avantura književnosti, a granični događaji njenog kraja jesu Holokaust i genocid, nakon kojih nastupa zbunjeno razdoblje „postgenocidne (dez)orijentacije“. Nažalost, niti uvodni „Pad slova“ niti zaključni „Portret umetnika u doba ludizma“ ne uspevaju da koherentno obrazlože ono što tvrde i pre su izraz idejne pretencioznosti nego radikalnosti mišljenja. Sokolović se naslanja na ideje o krizi jezika i književnosti nakon masovnih ubijanja kojima su i oni doprineli – bilo onih u Drugom svetskom ratu, bilo onih u Srebrenici. Međutim, da posle toga preostaje samo „žongliranje riječima i kombinatorika slova“ – čini nam se kao pojednostavljeno uopštavanje, koje se odnosi samo na jednu od tendencija savremene književne prakse. U ovim radovima ima i zanimljivih i provokativnih pasaža – poput duhovite tipologije savremenih autora (autonomaši vs. angažovanici) ili pronicljivih uvida o uticaju neoliberalizma na umetnost – ali prigušuje ih pompezna retorička fraza, dok se u podnaslovu najavljena analiza rada svodi na već viđene varijacije na temu uskraćenih državnih dotacija i nužnosti prekarnog snalaženja. Kao da Sokolović, za Ivanom Karamazovom – samo više oslobođen no zastrašen – ponavlja da je (ako nema Boga) sve dozvoljeno, i da, štaviše, avantura tek počinje. Čemu je onda kraj?

Zato je „drugi tok“ knjige vredniji, pre svega zbog jasnijeg tematskog fokusa i učinkovitije stilske suzdržanosti, neopterećen kvaziteoretizacijama o krajevima i počecima. U tekstovima koji žanrovski variraju između long-read eseja i feljtonističkih priloga data je široka istorijska panorama (doduše, isključivo muške linije) jugoslovenske književnosti – od Crnjanskog, preko dadaista, nadrealista i njihovih „saputnika“, sve do Kiša, Kovača, Konstantinovića i Bore Ćosića. Gledano u celini, ispostavlja se da je „varalica Crnjanski“, čiji se „lirski anarhizam“ proglašava najvećom književnom vrednošću, okosnica i uzorna figura u predloženom viđenju domaće tradicije. No, iako bi se mogla braniti teza da je on „naš najmoderniji pisac“, ipak ima nemalo preterivanja u tvrdnjama da je Crnjanski jedini autor koji je uspeo da „razbije životni optimizam kao stav građanske literature“ i da je on danas manje popularan i od Andrića (što je uglavnom tačno), ali i od Krleže (što je, osim za Hrvatsku, netačno). Osim toga, najbolji tekstovi u knjizi jesu oni o polemikama oko Grobnice za Borisa Davidoviča i vodič kroz opus Mirka Kovača, u kojima Sokolović uspeva da spretno balansira između tumačenja književnih i neknjiževnih dela tih pisaca i njihove uloge i istupa kao javnih intelektualaca, izbegavši glorifikaciju njihovog lika i dela na koju tako često nailazimo.

Ipak, unutar ovako koncipirane knjige, čini nam se da su prilozi o Nikoli Bertolinu i Nedžadu Ibrišimoviću naprosto suvišni, a da bi umesto njih svoje pravo mesto ovde pronašli već napisani i online dostupni radovi iz rubrike „kratka istorija književne desnice“. Takođe, propuštena je dobra prilika da pojedina književnoistorijska čvorišta dobiju detaljniju elaboraciju, koja bi mogla da nam pruži zanimljive uvide u dinamiku razvoja jugoslovenske književnosti i odnosu (i ophođenju) pisaca potomaka prema pretečama. Recimo, polemika Radomira Konstantinovića i Marka Ristića u reviji Danas (1961) spomenuta je usputno, u dva kratka pasusa, iako je reč o dramatičnom svlačenju nasleđenog (nadrealističkog) poetičkog šinjela; s druge strane, odnos Bore Ćosića prema Crnjanskom samo je ovlaš dotaknut, iako je indikativno da „tutorsku“ ulogu unutar Ćosićevog opusa, prethodno „rezervisanu“ za Krležu i Ristića, pisac Seoba zadobija tek u delima nastalim nakon raspada Jugoslavije.

Pišući i dalje u najboljoj tradiciji časopisa (sic!), Sokolović u većini svojih tekstova nastoji da polemički „okrzne“ kako akademske proučavaoce književnosti, tako i vaninstitucionalne kritičare pomodare – optužujući prve da literaturu zatvaraju u preuske nacionalne fioke, a druge da retorikom tranzicione pravde i društvenog angažmana guše slobodu pisanja. Njegova upornost, svežina i zalaganje za poetsku a ne „interkulturalnu vjeru“ i te kako su dobrodošli i efektni. Međutim, ma koliko uspeo da, lakanovski rečeno, svojom pozicijom histerika raskrinka da se iza navodno neutralnog znanja univerzitetskog diskursa krije pokušaj da se uspostavi (hermeneutička) prevlast nad drugim, Sokolović svojim logoreičnim oponašanjem „starih majstora“ eseja kao da ostaje zarobljen u davno prošlom vremenu, gubeći ubojitost u emfatičnom razvodnjavanju. Između ostalog, nedostatak koherencije vidi se (i) iz toga što će čitalac u knjizi moći da naiđe na zasluženo jake optužbe protiv Slobodana Vladušića, ali niti na jednu protiv, na primer, Stanka Lasića, čije se reči o Krleži i sukobu na književnoj levici uzimaju kao neupitne – ili pak iz toga što se kabinetsko-srbujuća vizija avangarde Gojka Tešića posprdno ismeva, dok upodobljavanje Konstantinovića po meri „građanske Srbije“ Radivoja Cvetićanina prolazi sasvim „neočešano“. U fokusu ostaju isključivo već etablirana imena ovdašnje književne istorije, pa bi se ona mogla čitati i kao meandrirajuća fusnota na akademski „glavni tekst“, koji joj unapred zadaje i smer i ukus.

Konačno, osnovni problem knjige leži u nesrazmeri ambicije i stila. Zanimljivo je da su, u pojedinim esejima, ograničenja nametnuta skromnim feljtonističkim okvirom povoljno uticala na način pisanja, čineći te tekstove sažetijim i prohodnijim. Stoga i autorove lapidarne karakterizacije, poput one o „savitljivom piscu“ Crnjanskom ili „obljubljenom piscu“ Jergoviću, uvek uspešno pogađaju metu. Ali ambicija i raspon problemskih eseja neuporedivo su veći nego u kraćim radovima, a autorova duhovitost jenjava što se on više rasplinjuje. Sokolovićeve provokativne teze bivaju demantovane tom manjkavošću stila, a njihov izlagač kao da ne uviđa da prevaziđena retorika promašuje svoj cilj, da nema jezika nevinog i čistog kojim bi se moglo sve iznova početi, i da čak i kroz eseje nonšalansa turobno odzvanja: ne šalim se.

Projekat K-UND-K podržala je Rekonstrukcija Ženski fond.

Naslovna fotografija: Svetlana Gavrilović