Razoružana istorija

Istorija Jugoslavije u svjetlu kritike je zbornik polemičkih tekstova čija su tema neslaganja i kontroverze u vezi s Istorijom Jugoslavije autora Sime Ćirkovića, Ivana Božića, Milorada Ekmečića i Vladimira Dedijera, koju je 1972. godine objavila beogradska Prosveta. Koliko je izazovno ali neophodno kritički analizirati Istoriju Jugoslavije u svjetlu kritike, na čijim se stranicama neprekidno smenjuju i sukobljavaju neka od najznačajnijih imena jugoslovenske humanistike u drugoj polovini dvadesetog stoleća, govori i činjenica da je potrebno imati u vidu najmanje tri referentna okvira da bi se razumeo i uže stručni i širi društveni smisao tema i pitanja o kojima se žučno polemisalo.

Prvi čini sama Istorija Jugoslavije, kao spoj istorijskih metodologija i ideologija teksta, te pitanje u kojoj meri one proizvode jedinstven efekat na čitatelja, a drugi kontekst u kome se o metodologiji i ideologiji Istorije Jugoslavije raspravlja, budući da se polemike koje je Božidar Jakšić priredio u celovito izdanje vode u stručnoj periodici, kao što su časopisi Gledišta, Časopis za suvremenu povijest i Jugoslovenski istorijski časopis. Istorija Jugoslavije sastoji se iz četiri celine. To su pregled istorijskog razvoja srednjovekovnih država i političkih borbi južnoslovenskih naroda u okviru carevina, autora Sime Ćirkovića i Ivana Božića, rađanje modernih nacionalnih pokreta i država, što je oblast koju potpisuje Milorad Ekmečić, te Dedijerov prikaz perioda 1903–1914, međuratnog razdoblja i Narodnooslobodilačke borbe, koji sadrži i jedno poglavlje o partizanskoj kulturi. Istorija Jugoslavije u svjetlu kritike strukturirana je na sledeći način: prvo poglavlje obuhvata prve kritičke osvrte na Istoriju Jugoslavije u naučnoj štampi, drugo diskusiju koju je organizovala redakcija časopisa Gledišta, a treća i četvrta celina sadrže polemike, čiju okosnicu čini kritika Mirjane Gros i odgovor Milorada Ekmečića, objavljenje u Časopisu za suvremenu povijest i Jugoslovenskom istorijskom časopisu.

Treći referentni okvir pak tiče se izdavačke trajektorije zbornika Istorija Jugoslavije u svjetlu kritike, koja i sama odražava ukrštanje višestruko složenih istorijskih i političkih konteksta, s obzirom na to da je Božidar Jakšić rukopis priredio još početkom osamdesetih godina prošlog veka. Međutim, kako je vreme odmicalo, objavljivanje polemike kao zasebne publikacije shvaćeno je kao neposredno politički čin, pre svega, jer je u središtu rasprave pitanje o prirodi i ulozi srpskog i hrvatskog nacionalizma u istorijskim procesima koji su oblikovali jugoslovensko društvo pre i posle Drugog svetskog rata. Uspon nacionalizma bio je jedan od ključnih faktora zbog kojih Istorija Jugoslavije u svjetlu kritike nije objavljena u vremenu svog nastanka, a zatim su raspad Jugoslavije i ratovi odgodili njeno objavljivanje za još tridesetak godina.

Činjenica da je Božidar Jakšić u ovu zbirku uvrstio tekstove koji su objavljeni u stručnoj periodici, ali ne i one iz dnevnih listova (s izuzetkom teksta Alija Hadrija „Kritički osvrt na ’Istoriju Jugoslavije’, objavljenog u listu Kosova) nije pomogla da naučna kritika i intelektualni doprinos prevagnu nad uskim tumačenjima koja je diktirala „visoka“ politika, zbog čega je Istorija Jugoslavije u svjetlu kritike izazvala zazor i rezervisanost izdavača.

Naučno najtemeljniji i politički najoštriji argumenti protiv Istorije Jugoslavije, odnosno u njenu odbranu, izneti su u polemici između Mirjane Gros, istaknute istoričarke i profesorke emerite Filozofskog fakulteta u Zagrebu, čija su specijalnost bile kako istorija devetnaestog stoleća, tako i metodologija istorijske nauke, i Milorada Ekmečića, koji piše o borbama jugoslovenskih naroda za stvaranje nacionalnih država i uključivanje u tokove modernizacije, u periodu od kraja osamnaestog veka do 1903. godine. Ključna zamerka koju Gros upućuje Ekmečiću jeste da svaku težnju za ujedinjenjem srpskog naroda izjednačava sa jugoslovenstvom, iz čega proilazi da je jedini nacionalizam s kojim se treba razračunati – hrvatski. Štaviše, budući da je neposredan predmet rasprave uloga jezičke reforme i ideologije Vuka Karadžića u potonjim artikulacijama i iteracijama velikosrpskog nacionalizma, te izvori i karakter pravške ideologije Ante Starčevića i Eugena Kvaternika, Gros ističe da Ekmečić svesno zamagljuje razlike između velikosrpske ideologije i jugoslovenstva, kao i da hrvatski devetnaesti vek svodi na angažman srazmerno malobrojne hrvatske aristokratije. Kao rezultat tako intoniranog kolažiranja činjenica i teorija kojima se one obrazlažu, Gros vidi ponavljanje stereotipa srpskog nacionalizma o hrvatskom društvu kao društvu koje, u primirju i harmoniji s višim klasama, neguje nazadni i pokorni mentalitet nasuprot seljačko-demokratskim tekovinama srpskog društva. Ovu optužbu ona zaoštrava poređenjem s međuratnom Istorijom Jugoslavije Vladimira Ćorovića, čije je ishodište redukovanje svakog herojskog narativa o Jugoslaviji isključivo na zasluge srpskog naroda.

Ekmečićev odgovor ukazuje na to da se Vuk Karadžić i Ante Starčević ne mogu porediti kao izrazi uzajamno komplementarne međunacionalne netrpeljivosti s različitim predznakom, jer, prema njegovom mišljenju, njihove ideologije uspostavljaju kontinuitet s dva suprotstavljena toka građanske ideologije u devetnaestom veku. Naime, prema Ekmečiću, Vuk Karadžić se oslanja na onu tendenciju koja emancipacijski potencijal građanske klase u odnosu prema apsolutističkoj državi vidi u zajedničkom jeziku kao faktoru nacionalnog ujedinjenja, dok je pravaška ideologija Starčevića i Kvaternika vezana uz tradiciju prema kojoj se državnotvorni legitimitet građanske klase zasniva na istorijskom pravu nekadašnjih državnih teritorija. Ekmečić odlazi i korak dalje tvrdnjom da pravaštvo predstavlja intelektualno jezgro ustaškog pokreta, gde se mržnja prema Srbima prvobitno oblikovala kao netrpeljivost prema „rasi“ koja je svojim migracijama podrila istorijski kontinuitet hrvatske državnosti.

Ova polemika, koja počinje tekstom Mirjane Gros „Ideja jugoslovenstva u XIX stoleću u Istoriji Jugoslavije“ objavljenom 1973. godine u Časopisu za suvremenu povijest, nastavljajući se otvorenim sukobom između M. Gros i Ekmečića u Jugoslovenskom istorijskom časopisu od 1974. do 1976, jeste ključ za razumevanje sva tri referentna okvira za tumačenje odgovora i pitanja koje je Istorija Jugoslavije isprovocirala. Nakon što se Ekmečić povlači iz diskusije, Gros zaključuje – „Relativno trajne pojave u našoj zemlji moraju se problematizirati i u historijskoj znanosti, ako ona želi imati funkciju u jugoslavenskom društvu. Spozna li to čitalac, ova je polemika, koliko god bila mučna, opravdala svoju svrhu“. Budući da su pitanja društvenointegrativne moći određenih tumačenja prošlosti, te razumevanje ne samo manifestacija nego i suštinskih uzroka nacionalizma i dalje otvorena, imperativ Mirjane Gros – da je zadatak istorijske nauke da pronađe pouzdan kategorijalni aparat za razlikovanje pojava koje su izraz nacionalizma od onih koje uistinu izražavaju zajedništvo među narodima –  i dalje je relevantan. Njegova aktuelnost i u vlastitom vremenu i u sadašnjem trenutku nije prevashodno u potrebi da se istera na čistac ko je bio u pravu u svakoj pojedinosti nego u kritici metoda pomoću kojeg se dolazi do zaključaka, pri čemu sama metodologija predstavlja spoznajnu paradigmu na koju se politička propaganda oslanja.

Kritika metodologije, zasnovana na dvostrukoj optici – na nacionalnom pitanju, te na pitanju kako je klasna borba oblikovala istoriju Jugoslavije – jeste odrednica koja povezuje mnoga zvučna imena jugoslovenske istoriografije koja su iznela kontraargumente na uvide Ćirkovića, Božića, Ekmečića i Dedijera. Primera radi, to su Ali Hadri, Branko Petranović, Stanislava Koprivica Oštrić, Bogdan Krizman, Jaroslav Šidak, Zorica Stipetić, da navedemo samo neke. Ovi su naučnici, naime, bez obzira na širok dijapazon tema i argumenata kojima se bave, saglasni u oceni da je Istorija Jugoslavije svojevrstan regres u odnosu na dotadašnja postignuća istorijske nauke. Zaostajanje u rezultatima posledica je metodoloških izbora koji se svode na kombinovanje i ilustrovanje već gotovih, po inerciji preuzetih zaključaka.

Ovakav postupak autori Istorije Jugoslavije (u predgovoru, budući da je u polemici u okviru stručne javnosti učestvovao samo Ekmečić) objašnjavali su kao izraz potrebe da se piše naučno-popularnim stilom, te orijentisanošću ka stranom tržištu, budući da je Istorija Jugoslavije i prevedena na engleski. No, popularni stil ovde zapravo znači isticanje onih pojava i zaključaka koji u domaćem kontekstu povlađuju već oblikovanom javnom mnjenju. Prilagođavanje potrebama stranog tržišta ispoljava se kao pripitomljavanje jugoslovenske istorije, odnosno suptilno uklanjanje njene revolucionarne dimenzije. Tu su posebno značajni uvidi dve istoričarke radničkog pokreta – Stanislave Koprivice Oštrić i Zorice Stipetić – koje kritikuju Dedijera.

Koprivica Oštrić ukazuje na to da u Dedijerovom prikazu međuratnog razdoblja izostaje njegova fundamentalna karakteristika – „izgradnja komunističkog pokreta u temeljnu društvenu snagu“. Zorica Stipetić pak pokazuje kako se tržišno disciplinovanje jedne revolucionarne istorije odvija brisanjem značaja marksističkih ideja kao onih koje su suštinski menjale i modernizirale jugoslovensku kulturu.

Pitanje kojim se Božidar Jakšić, sociolog i društveni naučnik, čije zasluge u istoriji jugoslovenske heterodoksije nije potrebno posebno predstavljati, vodio u priređivanju Istorije Jugoslavije u svjetlu kritike jeste na kojim je osnovama moguća sinteza znanja o Jugoslaviji. U tom svetlu, kritike Stanislave Koprivice Oštrić i Zorice Stipetić na Dedijerov račun predstavljaju posebno važan doprinos razumevanju odnosa nacionalnog i klasnog. Naime, one ukazuju na intelektualno razoružavanje radničkog pokreta kao gest i proces koji povezuje kako najostrašćenije neprijatelje jugoslovenstva i Jugoslavije, tako i značajan deo njenog političkog vodjstva u dvadesetom veku.  Tako je, dakle, izgledala priprema akademske i kulturne pozornice na kojoj će glavno mesto zauzeti ekmečićevska paradigma u kojoj su, umesto klasa, glavni akteri narodi, raspoređeni u uloge večnih ugnjetača i njihovih žrtava.

Odluka priređivača da izbor tekstova strukturira pomoću načela prvenstva metodološke kritike značajna je i za samo iskustvo čitanja i za implikacije koje polemike iz prošlosti imaju danas. Imajući u vidu da su tekstovi odabrani i raspoređeni tako da se može sagledati nastanak i razvoj određenih pozicija, a ne, na primer, tako da Ekmečićev nacionalizam naknadno upisujemo u tekst polemike, njena najintrigantnija deonica – sukob Mirjane Gros i Milorada Ekmečića – ne čita se kao narcisoidna sitničavost dvoje učenjaka nego kao argumentacijski triler.

U vremenu u kome se polemike uglavnom vode između etiketa i pozicija koje polemičari jedni drugima pripisuju, a ne sa sadržajem samih argumenata, Istorija Jugoslavije u svjetlu kritike podseća nas zašto je kritika celovitog pristupa naučnim problemima i političkim izazovima važna. Ne zato da bi se naučno mišljenje (i poštenje) suprotstavilo politici kao njenom navodnom antipodu, već zato što je metod jedino oružje koje nauka ima u odnosu na politiku vladajuće klase.

Projekat K-UND-K podržala je Rekonstrukcija Ženski fond.

Dragan Stojmenović, autor naslovne fotografije: Spomenik žrtvama fašističkog terora u borskim logorima tokom Drugog svetskog rata, otkriven je 7. maja 1982. g. u krugu Jame, na mestu na kojem se nalazio logor Berlin.