Magistrale i stranputice socijalističke izgradnje

Sećanje na Jugoslaviju, koje uvek podrazumeva i elaborirano tumačenje njenog značaja u istoriji Južnih Slovena, u književnoj industriji pretvorilo se u niz površnih i uglavnom predvidljivih konvencija. Što više saznajemo, sve manje razumemo društvene i kulturne procese koji su doveli do, da se poslužimo jezikom medijskih formula, raspada Jugoslavije u krvi. Kao posledica svesnog i poželjnog nerazumevanja, protivrečnosti i neželjeni efekti jugoslovenske modernizacije jednoznačno se čitaju tek kao dokaz da je viševekovna zaostalost i potčinjenost zapravo nepromenljiva sudbina “malih balkanskih naroda”.

Mali roman o blatu Nataše Nelević, dramske spisateljice iz Podgorice, zanimljiva je intervencija u sferu svih raspoloživih klišea. Glavna junakinja, koja istražuje specifično razdoblje jugoslovenske istorije, polazi od pretpostavke da je mitologija Jugoslavije veća od njene istorije, te da se takvo stanje može razumeti kao posledica laži na kojima je vizija “jugoslovenskog puta u socijalizam” ustoličena.

Neuralgične tačke i nerazrešena mesta porodične istorije čine se kao protivotrov vladajućoj ideologiji maskiranoj u istorijsku naraciju, iz čega bi logično sledilo da su individualno iskustvo i sećanje jedine, pa zbog toga i privilegovane oaze otpora logici društvenih masa. Poetičko i narativno razrešenje, međutim, postepeno destabilizuje ovu dvojnost, pa se porodične legende ispostavljaju kao, u najmanju ruku, nedorečene i nepouzdane, a književna svedočanstva kao spoznajno superiorna kako u odnosu na političku, tako i u odnosu na privatnu istoriju. Time se početna premisa o Jugoslaviji kao, u najboljem slučaju, plemenitoj iluziji preoznačava. To što mitotvorni potencijal jugoslovenske kulture prevazilazi konkretnu istoriju je njena snaga, a ne slabost, jer se mitologija u ovom kontekstu shvata kao sistem značenja iz koga nastaje herojska epika kao osnova pripovedne književnosti,. Preciznije, veličina Jugoslavije nije u pukim činjenicama i rezultatima modernizacije, oko čijih se krajnjih dometa i učinaka možemo sporiti. Ona, dakle, leži u snazi njene kulture da udahne novi život arhetipskim slikama borbe napretka i regresivnih sila.

To je hrabar autorski stav i poetički iskorak, zbog čega ovaj roman zavređuje našu pažnju, čak i onda kada sam umetnički postupak nije dosledno na visini zadatka. Središnji događaj u romanu je izgradnja pruge Brčko-Banovići 1946. godine, ali se on rekonstruiše iz fragmentarnih zapisa i višestruko posredovanih sećanja. Završna reč pak data je nekanonskom tekstu jednog kanonskog pisca ‒ “Izletu na prugu Brčko-Banovići” Miroslava Krleže, objavljenom 1952. u Književnim novinama, čije su vodeće ličnosti u datom trenutku bile Skender Kulenović i Milovan Đilas.

Mali roman o blatu kombinuje naizmenično pripovedanje u prvom i trećem licu, gde se vremenske i prostorne ravni prepliću i smenjuju proizvoljno. Koristeći se ovim dvoglasjem, autorka nas vodi kroz svakodnevicu i porodičnu istoriju profesorke književnosti, dok ona pokušava da napiše tekst pod nazivom “Autobiografski sporazum Miroslava Krleže” i da se istovremeno stara o majci koja umire od demencije. Opskurno mesto porodične legende je majčin beg iz Kiseljaka tokom omladinske radne akcije na izgradnji pomenute pruge.

Paralelni narativni tok čini Krležina moralna dilema, najpre kada na poziv Agitpropa odlučuje da poseti omladinske brigade na pruzi, a zatim i kada ga, šest godina kasnije, Skender Kulenović nagovara da svoje dnevničke beleške o izgradnji pruge objavi u Književnim novinama. “Izlet na prugu Brčko-Banovići (Fragment iz Dnevnika od 5. novembra 1946. godine)” predstavlja zasebnu narativnu celinu u romanu, jer je prenet u celini, čime se roman završava.

Majčina demencija, Krležina nelagoda, i veo porodične istorije satkan od političkih lozinki ‒ očev robijaški staž na Golom otoku, dedin otvoreni prezir prema majčinoj privrženosti manirima srednje klase, te majčine taktike ciničnog otpora (kvazi)radničkom kolektivizmu ‒ motivi su koji pospešuju introspektivnu i oniričku atmosferu u priči.

Otuda je možda umetnički najdojmljivije upravo i najambicioznije mesto u romanu, koje će Krleža nazivati kiseljačkom halucinacijom. Naratorkina majka, blatnjavih nogu i probušenih cipela, nailazi na Krležu dok pokušava da sakrije vatromet koji je ukrala pre nego što je pobegla s radne akcije. Ovaj susret pretvara se u prećutni sporazum ‒ Krleža odlučuje da neće odati kradljivicu vatrometa, a ona će iz zvanične verzije priče o svom iznenadnom povratku iz Kiseljaka izostaviti sve potencijalno problematične elemente, sažete u neuverljiv izgovor da je pobegla, jer je „tamo bilo previše blata‟.

Razvoj likova do ove tačke delimično je motivisan i prepoznatljivim antikomunističkim idiomima. Krleža i naratorkina majka susreću se kao dva autsajdera koja intimno osuđuju politiku partijskog rukovodstva, koje u romanu otelovljuju Đilas i Kulenović, ali nisu u stanju da joj se otvoreno suprotstave. Štaviše, čini se da Krleža bira da zaštiti kradljivicu kako bi pred sopstvenom savešću opravdao vlastiti kukavičluk, jer na nagovor Agitpropa ipak odlazi u posetu omladinskoj pruzi.

Gradeći motivaciju Krležinog lika, Nataša Nelević ponavlja određena opšta mesta koja je u istoriji književnosti zacementirao Stanko Lasić, autor Sukoba na književnoj ljevici i Krležologije. Prema njegovom tumačenju, Krleža je do 1945. prometejska figura komunističkog pokreta u Jugoslaviji, a nakon toga najdarovitiji od svih darovitih konformista, koji manje ili više prećutno prihvata ulogu vodećeg intelektualca pod Titovom zaštitom. Mali roman o blatu uistinu ima polifonu strukturu, zbog čega se određeni poetički izbori ne mogu interpretirati kao autorkin ideološki izbor. Autorka, međutim, nije uspela da, upravo na temelju prećutanih ideoloških sporazuma, povremeno ne zapadne u banalnost. Zato su likovi Milovana Đilasa i Skendera Kulenovića ocrtani stereotipno ‒ oni su samo partijski moćnici opijeni vlastitom ambicijom i zaslepljeni ličnim interesom.

No, razlog za to sigurno nisu ideološka ostrašćenost autorke ili neznanje, jer je iz teksta jasno da je temeljno upućena u izvore. “Izlet na prugu Brčko-Banovići” je tek jedan od mnoštva priloga koji u Književnim novinama iz datog razdoblja zastupaju materijalističko tumačenje kulture i istorije balkanskih naroda. U realnosti, u središtu rasprave bila je Đilasova Legenda o Njegošu, u kojoj autor tvrdi da je Njegoševa pojava označila početak raskida porobljenih naroda s vlastitim političkim maloletstvom, te njihov iskorak u moderno doba.

Kulenović će kao urednik Književnih novina elokventno braniti istorijsko-materijalističko stanovište, a metaforika proboja i pobede progresivnih snaga, koju koriste i Đilas u odlomcima iz Legende i Krleža u “Izletu na prugu Brčko-Banovići” svedoči o vremenu u kome je revolucionarni zanos pokretao književno stvaralaštvo. Kao malokad pre i posle, 1952. godine Krleža, Kulenović i Đilas bili su jedinstveni u odbrani prava donedavno porobljenih naroda da stvaraju vlastitu istoriju. U tom poduhvatu im je istorijski materijalizam bio glavno intelektualno oružje.

Međutim, budući da Mali roman o blatu nije istorijski roman, to sam tekst oslobađa obzira prema istorijskim referencama, a njihovo odsustvo ukazuje na druge aspekte u kojima treba tražiti legitimitet i inspitaciju književnog postupka. U tom pogledu metafore blata i sporazuma, simboličko jezgro Krležinog susreta s kradljivicom vatrometa, ključne su dalje tumačenje.

Fatalno srozavanje u blato u romanu Zlatni mladić i njegove žrtve Augusta Cesarca, Krležinog saradnika i saborca iz dvadesetih godina, figura je koja označava strateške greške komunističkog pokreta koje onemogućavaju da klasno jedinstvo nadvlada nacionalne podele. Mali roman o blatu poetizuje trenutak u kome je socijalistička izgradnja, iako nakratko, uspela u tome i na taj način jugoslovenski projekat učinila delom opšteg emancipatornog nasleđa. Tome je, možda i više od same pruge i svih opipljivih tekovina, kako sugeriše autorka, doprinela Krležina reč kao reč klasika jugoslovenske modernizacije. Ova namera može se iščitati iz metafore sporazuma. Protagonistkinja-naratorka se u svom istraživačkom poduhvatu oslanja na teoriju autobiografije Filipa Ležena (Philippe Lejeune). Prema Leženu, autobiografska proza počiva na specifičnoj vrsti sporazuma između autora i čitaoca, koji čitaoca agitira upravo autorovom obavezom da kaže istinu o vlastitom životu. Na taj način sam književni postupak motiviše autoritet koji se pripisuje Krležinom “Izletu”, što retroaktivno preoznačava prvobitne ideološke dominante u tekstu. To postaje naročito očigledno kada uporedimo, na primer, poslednji pasus “Izleta na prugu Brčko-Banovići” i odrednice o ovom članku iz Krležijane, enciklopedije posvećene ovom autoru kao centralnom opusus moderne Hrvatske.

Enciklopedijska odrednica štampanog izdanja iz devedesetih godina kaže:

“Krleža je u studenome 1946. boravio na gradilištu pruge Brčko-Banovići u okviru kampanjski organiziranih posjeta književnika omladinskim radnim akcijama, a u promijenjenim političkim uvjetima 1952. objavio je svoje dojmove s tog puta. Njegov Izlet tek u rijetkim kratkim pasažima odgovara intencijama organizatora takvih ekskurzija da se stvore literarni mobilizatorski tekstovi o izgradnji. K. u svom afirmativnom tekstu bez patosa i romantike, nekonvencionalno prilazi zadanoj temi.”

 Iz današnje perspektive, sam tekst, kojim se Mali roman o blatu završava, naprotiv, zvuči kao strastvena odbrana istorijskomaterijalističkog stanovišta:

 “Oslobodivši se vrhunaravnih pretpostavaka, omladina je stekla uvjerenje da svijet nije stvoren na sliku i priliku vrhunaravnih pojmova nego obratno. Oslobodivši se svega što je u čovjeku vrhunaravna faza, omladina se počela kretati našom zemljom kao slobodan čovjek. A to je saznanje raslo godinama. Smisao za dijalektičko shvaćanje razvijao se po zatvorima i došlo je do prvih metaka, do atentata, do ratova, do državnog oslobođenja, do ilegalnih pokreta, do ovoga rata, do revolucije i do ove pruge, kojom se već davno putuje u smjeru socijalizma. Tuneli su prokopani i vožnja je počela: grobovima srednjovjekovja, krčmama, opancima u prkos.”

Iako metafore čišćenja blata i potvrđivanja ili izneveravanja autobiografskog sporazuma ne funkcionišu podjednako uspešno na svim nivoima teksta, završni obrt postiže moćan retorički efekat – Krleža je dospeo tamo gde mu je oduvek i mesto, u srž (izgradnje) jugoslovenskog socijalizma. Ambiciozni postupak Nataše Nelević podseća nas da je Krleža amblem Jugoslavije ne samo zahvaljujući snazi vlastitog talenta, već, možda još važnije, zahvaljujući snazi svojih izbora i odluka.

Projekat K-UND-K podržala je Rekonstrukcija Ženski fond.

Naslovna fotografija: Dragan Stojmenović