Prećutana moderna: seks, nasilje i smrt u medjuratnom Beogradu

Strast: roman iz beogradskog života, autora Davida Pijade, inicijalno je objavljen 1921. godine u Zagrebu. Stotinak godina kasnije dočekao je još jedno beogradsko izdanje. Pre toga, roman je, u izdanju Derete, objavljen i 2001. godine. Iako je reč o relativno nepoznatom imenu u ovdašnjim čitalačkim krugovima, ne bi bilo ispravno reći da je David Pijade sasvim marginalizovan autor. Ipak, skromna recepcija njegovog slikarskog i književnog (proznog i pesničkog) opusa ograničena je na stručnu javnost. Pritom, nesumnjivo najveću pažnju izaziva upravo Strast. Tematska okosnica ovog epistolarnog romana – romantični odnos Radmile i Margite, koji započinje kao prijateljstvo dve iskušenice u manastiru – čini ga izuzetno prijemčivim za savremena tumačenja koja bi Strast okarakterisala kao „lezbejski“ ili čak kao „prvi srpski lezbejski roman“. Međutim, takva optika predstavljala bi ne samo dramatično sužavanje hermeneutičkog horizonta već i svojevrsno krivotvorenje izvornog modernizacijskog impulsa teksta.

Priče s homoerotskim i homoseksualnim motivima, čitane u ključu savremene politike identiteta, nužno impliciraju određen nivo „reprezentacije“, razumevanja književnosti kao još jednog polja afirmisanja marginalizovanih društvenih grupa. No, takav je rezon u potpunosti stran tendencijama teksta i umetničkom postupku njegovog autora. Ideja o marginalizaciji, stereotipnosti ili neadekvatnom predstavljanju lezbejskih odnosa spram standarda „heteronormativnosti“ ovde naprosto nije od značaja. Za pripovedačicu Radmilu, koja se sve vreme obraća Margiti u formi pisama, njihov odnos je ne samo središnja tema nego i ključni vrednosni okvir pomoću kog Radmila samerava sva druga iskustva – i ljubavna i socijalna. Opozicija homo- i heteroseksualno ne figurira ni kao čvrsta ni kao funkcionalna podela, budući da Radmila Margitu detaljno obaveštava o erotskim iskustvima u svom braku i dvema izvanbračnim vezama s muškarcima. Ono što danas poimamo kao subverzivno – prepuštanje erotskom užitku s istim i suprotnim polom izvan društveno legitimisanih oblika partnerske zajednice – u fikcionalnom svetu Strasti funkcioniše tek kao jedan, iako centralni, modalitet potrage za bliskošću i novim oblicima intimnosti koje omogućava modernizacija životnog stila.

Ipak, iako je naracija usredsređena na junakinjino otkrivanje seksualnosti kao iskustva koje, između ostalog, utiče na oblikovanje ličnosti, seksualno sazrevanje uvodi nas u širu i kompleksniju temu ‒ neprilagođenost moderne žene (u) malograđanskoj sredini. Tragično razdvajanje ženskog subjekta i društva u kome se on formira svojevrsna je ideja-vodilja koja nam omogućava da tekst čitamo kao narativno zaokruženu celinu, a ne kao niz anegdota i upečatljivih, govoto poetskih slika. Radmila, prototip neprilagođene junakinje, proživljava čitav spektar i konvencionalnih i graničnih iskustava – od gotovo religioznog zanosa prema drugoj ženi, pritiska da se uda, a potom i da rodi dete, preko „klasične“ vanbračne afere s neiskusnim muškarcem, do još jedne preljube, u kojoj će iskusiti nasilje, sadizam i dominaciju. Njen mentalni slom počinje insistiranjem majke i najbliže okoline da se ova junakinja uda, dalje se razvija u braku u kome ona ne oseća gotovo nikakvo interesovanje za svog supruga, a kulminira dvema aferama, od kojih potonja završava ubistvom i najavom samoubistva.

Dakle, iako tematizuje žudnju jedne mlade žene prema drugoj, Strast nije lezbejski roman. On je, između ostalog, i to.

Motiv manastira kao mesta na kome se budi i, još važnije, ispoljava ženska seksualnost nije naročito nov ili originalan. Javlja se kod različitih autora predmodernog doba – od Boccaccia, preko Diderota, do Mirabeaua i Markiza de Sadea. Ipak, ideja da bi jedna takva strast mogla da podrazumeva i emotivnu posvećenost, ovog puta izvan komičnog, pornografskog ili diskursâ egzotizacije i osude greha, u osnovi je moderna. Sličan motiv javlja se i u delu Pijadine prethodnice Leposave Mijušković, čije pripovetke, inicijalno objavljene u Srpskom književnom glasniku,[1] a stvarane u periodu od 1905. do 1910. godine, tematizuju ženski homoerotizam, ljubomoru, mučnu strast, razne vidove preljube i (auto)destruktivne porive koji je prate. Usled spremnosti da piše o brojnim i raznolikim temama koje destabilizuju ideal malograđanskog braka, Leposava Mijušković je vrlo rano prepoznata kao „tip moderne žene u književnosti“.

No, postavlja se pitanje šta je uistinu moderno u toj prozi, ukoliko nameravamo da je čitamo izvan okova nomenklature progresivnosti uspostavljene po principu „prvi autor/autorka koji/a je pisao/la o određenoj temi“? Junakinje koje nisu istinski tragične, ali prkosno odlaze u smrt jer ostaju dosledne svojim idealima i strastima, čineći to uz egzaltirane monologe i dramatične gestove, doimaju se prilično anahrono, čak prevaziđeno i patetično. Međutim, dominantan čitalački utisak, koji je gotovo nemoguće prenebregnuti kom god pristupu u tumačenju da se priklonimo, jeste napetost književnog jezika u borbi s kontroverznim motivima. I Leposava Mijušković i David Pijade tragaju za verbalnim izrazom koji može da iskaže višedimenzionalnost telesnog iskustva – kako njegovu vrednost po sebi tako i njegovo psihološko i socijalno značenje. Dok u pričama Leposave Mijušković dolazi do izražaja ono što je specifično žensko u nesvakidašnjem odnosu dve drugarice (na primer, kada naratorka u pripoveci „Utisci života“ razmišlja o detaljima iz svakodnevice prijateljice u koju je zaljubljena i njenog budućeg supruga), kod Pijade je naglašena figuralnost žudnje. To je potraga za rečima koje istovremeno, i doslovno i metaforično, uobličavaju jedan primarno telesni doživljaj. Premda u opisima grozničavih duševnih stanja povremeno zvuči bezrazložno hiperbolično, erotski govor u romanu Strast ubedljivo dočarava čulima posredovanu ekstazu:

Usne su ti bile usijane. Osetila sam topao dah tvojih medenih usta. Legla si pored mene i pripila svoje telo uz moje. Ti si me ljubila, ljubila kao mahnita. Ljubila si moje male jedre dojke, nalik na dva grozda, koja su tek zarudela. Ljubila si mi belo grlo i oble nežne udove; ljubila si mi ramena i oči i nos i uši i pleća. […] Ja sam se grčila pod žarkim poljupcima tvojim, pod pritiskom tvog upaljenog tela.

Propitivanje društvenog značenja erosa i seksualnosti svojevrsna je prečica ka modernističkoj kritici modernosti, prisutnoj i kod Leposave Mijušković i kod Davida Pijade. Nimalo slučajno, Radmila će jedinu istinski zadovoljavajuću vezu ostvariti u manastiru – u zatvorenom vrtu ženske samodovoljnosti, daleko od gradske sredine gde se ekonomski i privatni odnosi ubrzano modernizuju. U slučaju, pak, junakinja Leposave Mijušković, nemogućnost da ostvari svoju žudnju dovešće protagonistkinju i naratorku priče „Utisci života“ do radikalnog preispitivanje vlastite pozicije samostalne intelektualke, nastavnice, tj. do osvešćivanja skučenosti i ograničenja koja i te kako opstaju i oblikuju živote žena, bez obzira na njihov silovit ulazak u nove profesije i nove društvene uloge. Ima li smisla u ovome svakidašnjem jednolikom poslu, kad stalno osećaš pritisak nečeg nevidljivog što te ponižava do skota. Kome koristi ovaj moj rad? – pita se junakinja Leposave Mijušković.

Na pozadini mučnog i bespovratnog razdvajanja ženskog subjekta i društva, što zapravo razotkriva činjenicu da je modernizacija vrlo rano izneverila svoje najvažnije i najradikalnije obećanje – ličnu slobodu – iskrsavaju dva referentna sistema važna i za razumevanje romana Davida Pijade u širem kulturno i književnoistorijskom kontekstu. Reč je o njegovom žanrovskom određenju, te o idejnim izvorima i uzorima samog autora, koji otkrivaju nagoveštaje političnosti u tekstu.

Prva reč u naslovu romana nedvosmisleno upućuje na temu, a podnaslov – roman iz beogradskog života – ukazuje na preplitanje „visokog“ i „niskog“, originalnog i konvencionalnog, dopuštenog i nedopuštenog. Radmila će, naime, u jednom pismu Margiti jasno imenovati beogradsku sredinu kao podstrek njenom definitivnom krahu – Beograd je jedna velika, prljava palanka, najkužnija palanka u našoj zlatnoj domovini.

Pomenuti žanr ulazi na književno tržište krajem devetnaestog stoleća i razvija se kao kreativna i plodonosna forma kroz čitavo međuratno razdoblje. Bez obzira na to da li je reč o slojevitim književnim delima, poput Beogradskih priča Sime Matavulja, ili o krimićima i ljubavnim zapletima, narativima iz (beo)gradskog života zajedničko je to što uvode nove tipove junaka – vlasnike kafana i bordela, razvedene muškarce i žene, ljude koji dolaze iz ruralnih sredina i postaju najamni radnici i gradska sirotinja, prostitutke, studente iz provincije, one koji, poput Radmilinog ljubavnika Miloja, postepeno otkrivaju surovosti života u velikim urbanim sredinama.

Urbana proza podstakla je i nove vidove karakterizacije. Katalog likova žanrovske književnosti, koji prati i odslikava društvene slojeve u nastajanju, pripremio je teren za poetizaciju raznih vidova prekoračivanja normi koje je diktiralo predmoderno društvo. Ova transgresivnost prisutna je na svim nivoima – od intimnog do klasnog. U tom ključu, Radmilina i Markova veza ovaploćuje kršenje prećutnog klasnog dogovora s obe strane. Markova fizička snaga i nesputana agresivnost prema ženama otelovljuju drugačiji tip muževnosti u odnosu na sitnoburžoaski, što predstavlja još jednu u nizu Radmilinih transgresija. No, iako je, kao radnik u trgovačkoj radnji njenog muža, klasno podređen u odnosu na nju, Marko potčinjava i brutalno zlostavlja Radmilu kao ženu.

Premda je štimung Pijadinog romana sličan atmosferi pripovedaka Leposave Mijušković, njene priče odišu nedorečenom a sveopštom tragičnošću, dok Pijade bira da roman okonča činom pobune. Radmila će, naime, svom ljubavniku-sadisti, nakon što je po ko zna koji put pretuče, prerezati grkljan. Intelektualna biografija ova dva zaboravljena autora našeg modernizma ukazuje na to da su inspiraciju za svoj književni rad, makar jednim bitnim delom, crpeli iz slobodarskih ideja i pokreta. Leposava Mijušković se sa socijalističkim idejama, među kojima je u to vreme prednjačio zahtev za oslobođenjem žene, kako od najamnog rada tako i od prostitucije i prinudnog braka, upoznala školujući se u Cirihu. Nekoliko godina nakon što je objavio Strast, Pijade je preveo Prostituciju (1925) i Slobodnu ljubav (1924) Iwana Blocha, nemačkog doktora, pionira seksualnog obrazovanja, koji se pod snažnim uticajem psihoanalize, socijalističkog i feminističkog pokreta zalagao za ukidanje prostitucije i zaštitu materinstva.

Ovaj kontekst omogućava nam da artikulišemo šta je do danas ostalo tako privlačno u tekstovima poput Pijadinog romana, uprkos izvesnoj retoričkoj i stilskoj zastarelosti. U pitanju je osoben oblik prožimanja poetike i politike, pri čemu konvencije i mehanizmi žanrovske književnosti obavljaju ulogu posrednika – oni, naime, opšte izazove moderne civilizacije prevode na jezik lokalnog iskustva. Reč je o već spomenutoj modernističkoj kritici modernizacije, koja je, nasuprot onoj tradicionalističkoj i konzervativnoj, utemeljena na problematizaciji društvenih uslova koji onemogućavaju slobodnu ljubav – serijsku monogamiju zasnovanu na ravnopravnosti i uzajamnoj odgovornosti partnerâ (dakle, ne nužno žene i muškarca). Novo izdanje Strasti Davida Pijade, romana iz beogradskog života, značajan je korak u pravcu oživljavanja i kritičke reinterpretacije sistematski izostavljenih tokova naše književne prošlosti, bez kojih moderna ostaje lišena svojih intelektualno najizazovnijih svojstava.

[1] Pripovetke su sabrane u zbirku i prvi put objavljene 1996. godine kao Priče o duši.

Projekat K-UND-K podržala je Rekonstrukcija Ženski fond.

Naslovna fotografija: Srdjan Veljović