Potraga za pravim nasleđem
Otadžbina (2015) Nine Bunjevac je grafička novela koja ukršta velike epske teme egzila, političkog disidenstva, nacionalizma i terorizma sa porodičnim i autobiografskim crtama svedočenja transgeneracijske traume.
U duhu Špigelmanovog Mausa, Nina Bunjevac koristi donekle minimalistički sažet i kondenzovan medij crno-bele grafičke novele da bi istražila tabuisani, gotovo amnezijski odnos društva prema temama koje se potiskuju u javnom prostoru. Ako su teme egzila, disidentstva i dijaspore do sada i potencirane u srpskom društvu onda se to prvenstveno dešava(lo) na talasu istorijskog revizionizma koji političko disidentsvo pojedinaca u SFRJ romantizuje i veliča per se, čuvajući u njemu kolektivni, mitomanski izraz odanosti velikosrpskoj ideji „kroz vekove“.
Osnovna motivska pobuda ove grafičke novele nalazi se u pokušaju traganja za transgeneracijskom porodičnom vezom kao dubljim simptomom koji povezuje detalje lične biografije Nininog oca, Petra Bunjevca, sa genezom terorističko-nacionalističkog pokreta „Otadžbina“ u egzilu. Zbog javno ispoljene odanosti Milovanu Đilasu, a potom, nakon zatvora i progona, odanosti velikosrpskoj, nacionalističkoj politici u emigraciji Kanade, Petar Bunjevac gotovo žrtvuje čitavu porodicu pa na kraju uništava i sopstveni život, postajući tako tragična ali i apsurdna figura. Njegova pogibija usled eksplozije bombe koja je trebalo da bude iskorišćena u terorističkom napadu na ambasade SFRJ u SAD i Kanadi predstavlja po sebi dovoljno jak komentar degradiranosti jedne saboterske ideje.
Zapravo, reč je literarno-stripovskoj rekonstrukciji raspoloživih znanja o ocu koje nas vodi učinkovitom „zaobilaznicom“, u pokušaju da se napipaju neuralgične, traumatske tačke jednog društva u celini, kroz poslednje godine Kraljevine Jugoslavije, Drugi svetski rat i NOB, kao i ka otkrivanju onih mikro-detalja o kojima Ninin alter ego u detinjstvu saznaje, pre svega od svoje bake koja je bila vrsna pripovedačica i partizanka trajno odana idealima NOB-a. Tako, s jedne strane imamo ponuđeni „kratak vodič“ kroz genezu SFRJ kao zajednice organizovane na tekovinama partizanskog pokreta otpora, dok s druge strane imamo četnički, nedićevski i ustaški kolaboracionizam, sa posebnim naglašavanjem zverstava u Jasenovcu, te navođenje ove istorijske traume zbog zločina izvršenih nad Srbima (pored Roma i Jevreja) kao dubokog traga pogodnog za dalju manipulaciju i perpetuaciju nacionalističkog nasilja, kako u terorističkim napadima u emigraciji osamdesetih, tako i devedesetih, kada je etničko nasilje ponovo eskaliralo.
Upečatljivo je i pedagoški usmereno pripovedanje Ninine bake, čije se partizansko svedočanstvo prenosi putem parafraze i ilustracije njenih priča, a koja uspeva da evakuiše porodicu – bar njen ženski deo – iz očevog začaranog kruga terora i brutalnosti. Sin, koga Petar Bunjevac čuva kao uzdanicu, ostaje trajno odsečen, pod kontrolom oca. Iz prisluškivanja bakinih priča u detinjstvu – i to je čini se trajna i živa matrilinearna linija i tradicija koju nasleđuje – Nina saznaje o naličju revolucije (sovjetski uticaj 1945-1948, raskid sa Staljinom, Goli otok, kao i internacija i progon folskdojčera iz Vojvodine). Bakin lik služi kao vrsta etičkog, antidoktrinarnog ugledanja i propitivanja sopstvene pozicije u egzilu, jer je svaka od njenih istorijskih priča ujedno moralna alegorija praćena auto-refleksivnom poukom. Ne samo što je odbila da se useli u kuću iz koje su prognani Nemci, već je pre toga, kao članica partizanskog otpora u NOB-u ostala odana fanatičnom kodeksu po kojem se nije smela ubrati „ni šljiva s tuđeg drveta“ (u vrlo živopisnoj ilustraciji dečak partizan jede mrave iz mravinjaka kako ne bi povredio nepisani kodeks).
Lik Nine Bunjevac se ispisuje između dve suprotstavljene transgeneracijske smernice – negativnog očevog fanatizma posesivno-pervertirane odanosti porodici kao patrijarhalnoj ćeliji koja se oslanja na sina kao naslednika, usled zaslepljenosti disidentskim idealom i sumnjivim moralom; i bakinog pozitivnog „fanatizma“ koji čuva prvobitni moralni kodeks revolucije.
U svom poduhvatu istraživanja istorije „ovih oblasti“, u dijahronijskom poniranju u vekove zajedničkog života Srba i Hrvata – naratorka u „trećem licu“ kao trajnu istorijsku konstantu pronalazi mirnu koegzistenciju ovih slovenskih plemena sve do XIX veka. Kulturne razlike koje su donosile osvajačke sile zasnivale su se na potiskivanju zajedničkih, drevnih običaja, kao i pisma. Na tom mestu naratorka (i sama autorka) ostaje nedorečena, u pokušaju da preko sporadično preživelih paganskih običaja u zabačenim krajevima Hrvatske i Srbije, sagleda transgeneracijsku transverzalu, kao sredstvo trajne kulturne sličnosti.
Problemi istorijsko-kulturne integracije i emancipacije su, međutim, znatno slojevitiji i nude mnogo više povoda za srpsko-hrvatsku koegzistenciju, kako se vidi na drugim mestima u noveli, kada se ne poseže za objašnjenjem pomoću tzv. kulture malih razlika koja nužno vodi nasleđivanju određenih običaja, kultova i mitova.
U Otadžbini se vrlo vešto koriste konkretne mape da bi se ilustrovala istorija emigracije na potezu od Indijane u SAD, gde je Petrov deda radio u rudnicima, preko Manitobe u Kanadi gde Petar „nastavlja“ dedin posao, do mapa Jugoslavije iz njenih najrazličitijih faza što proizvodi osećaj fluidnosti i stalne dinamične slojevitosti istorije, kao i pretapanja i jukstapozicije ponovljivih situacija usled postojanja određenih traumatskih, patrilinearnih čvorišta i krugova nasleđivanja obrazaca nasilja, koje stvaraju podlogu za opetovano pribegavanje nasilnim sredstvima odmazde radi promene datog društvenog poretka.
Istorijska, transgeneracijska akumulacija traume vidna je na portretu Đure, Petrovog oca, koji se, obolevši od tuberkuloze, iznenada „obreo u blatu starog sveta“, u hrvatskom selu Bogićevici, mestu svojih predaka, na granici sa Srbijom. To je pokazni slučaj egzilantsko-dijasporične nostalgije za domom, koja je kod Đurinih roditelja, prve generacije srpskih emigranata u SAD – gde se Đura rodio i živeo do trenutka bolesti – usmerena prema rodnom selu, kada su roditelji pomislili da bi ga seoski zdrav vazduh oporavio, dok je zapravo ta situacija učinila od njega pijanicu i nasilnika, koji je tukao i zlostavljao svoju ženu toliko da je pobacila. Ti tabuisani, patrijarhatom normalizovani tipovi nasilja proizveli su očigledno dublju traumu „trećoj“ generaciji emigranata, kojoj pripada i sam Petar Bunjevac. Jedna od najšokantnijih bezglasnih ilustracija („bez oblačića“) Petrovih ranih sadističkih reakcija na stanje nasilja i smrti u porodici, predstavlja epizoda u kojoj on spaljuje mačke u peći.
Post-memorijsko stanje zaboravljanja znači istovremeno i selektivno indukovanu porodičnu amneziju koja je rečito prisutna u slučaju Ninine majke. Majka je „uspešno“ zaboravila, a zapravo potisnula uspomene na svoj dom u Kanadi – koji je morala da dodatno aranžira – navlačeći kućni nameštaj na prozore – kako bi zaštitila decu i sebe od samoubilačkog Petrovog delovanja. Otklanjanjem trenutka amnezije otvara se i ovo svedočanstvo kao pokušaj razbijanja traumatske „začaranosti“ simptomom nasilnog zaborava i potiskivanja.
Otadžbina je tako, iznad svega, priča o patrilinearnom, transgeneracijskom nasleđivanju neodbolovanog „žala za domom“, ali i svojevrsna potraga autorke za pravim nasleđem. Nostalgija za pripadanjem i „otadžbinom“ pokazuje se ne samo kao melanholična bolest s početka XX veka, već kao savremeno oblikovanje egzilantsko-dijasporičnog „mentaliteta“ koji se ispoljava u tzv. post-memorijskoj slici pamćenja i prenošenja rodne traume usled predavanja nasilja Očeva sinovima, i borbe ćerki, i same Nine Bunjevac, za određeni tip memorijskog svedočenja i ideala koji se želi, predaje i pamti, kroz uloge majke i bake.
Čitaoci pre svega postaju svedoci rađanja i propasti političkih projekata upravo na ne-razrešenom ličnom odnosu sa sopstvenom traumom, nostalgijom, melanholijom, kao i željom za trajnim pripadanjem određenom fantazmu doma.
Projekat K-UND-K podržala je Rekonstrukcija Ženski fond.
