Opscena svetkovina očinstva
Američki pesnik Ezra Paund je u svom poznatom bukvaru čitanja zastupao krilaticu dichten = condensare, tj. pesništvo = sažimanje, a ona odlično opisuje stil i romansijersku poetiku kojima u svom pisanju teži Damir Karakaš. Nakon značajnog čitalačkog i kritičarskog odjeka na Blue Moon (2014) i Sjećanje šume (2016) – u kojima je izgradio prepoznatljivu rečenicu lirske intonacije i odsečnog ritma, uz idiosinkratičnu upotrebu dvotačke i tačke-zareza, i pokazao se kao majstor pregnantne kompozicije – nije čudno što se nova publikacija hrvatskog pisca širom ex-YU iščekivala s posebnom pažnjom. Proslava je konačno objavljena, a najpre treba istaći da paundovski credo krasi i njen prikladno svedeni dizajn – čime se i inače izdanja s one strane hrvatsko-srpske granice, za razliku od većine ovdašnjih, češće mogu pohvaliti – sa posebno istaknutim smanjenim formatom stranice i povećanim fontom teksta, koji doprinose utisku da ovo štivo treba čitati metodom zoom in.
Roman se sastoji iz četiri kratka i (za Karakaša netipično) oštro odeljena poglavlja, nehronološki poređana, čija fabula u celosti prati Miju, ustaškog soldata u Drugom svetskom ratu, u četiri prelomne životne situacije: skrivanje od partizana krajem rata, rastanak sa psom koji mora biti ubijen, odlazak na zlokobnu ustašku proslavu sa budućom suprugom Drenkom i njenim bratom početkom rata, te put sa ocem kroz šumu i lapot (ostavljanje dede tamo da umre). Svaki je odeljak dramaturški brižljivo i izvrsno izveden i predstavlja zaokruženu celinu koja se može čitati samostalno. Tu je i prepoznatljivi lički setting, pa bi i naslov prethodnog romana ovde bio podjednako primeren, jer su sva zbivanja neraskidivo vezana za karakaševsku boginju Šumu. I, mada zvuči ironično, upravo tamo gde se završava Sjećanje počinje Proslava: plašljivog dečaka koji se usudio da krene sam put guste mračne šume smenio je zreli muškarac koji se duboko u njoj krije od neprijateljske vojske. Poput svakog božanstva, šuma u oba slučaja zadržava dvostruke, ambivalentne konotacije – kao što je u svetu dečaka bila prostor igre i slobode van nadzora, ali i izvor fatalnih opasnosti, tako sada za muškarca predstavlja i skrovište (u kojem je sklupčan kao u majčinskoj utrobi) i mesto potencijalne pogibelji. Pripovedanje je svedeno i u velikoj meri deskriptivno, a pripovedaču je očito stalo do toga da što više iskoristi sugestivne auditivne i vizuelne potencijale atmosfere “prigušene napetosti” u koje je smestio svoje junake, pri čemu prvenstvo nesumnjivo pripada motivima svetlosti i tame.
Na tragu spomenutih veza, ne bi bilo preterano utvrditi kako sva tri ovodecenijska autorova romaneskna ostvarenja tvore jedinstveni porodični ciklus. Iako se, pri tom, Blue Moon fokusira na mladića Čarlija u njegovim završnim studentskim i prvim poststudentskim godinama pred raspad zajedničke države, a Sjećanje šume na dečaka koji odrasta za vreme SFRJ – usled čega postoje jake dodirne tačke između ovih romana, te Čarlija, uslovno rečeno, možemo smatrati odraslom verzijom onog dečaka – i poslednje delo, bez obzira što u njemu više nije reč o “istom” liku, pripada ovom nizu zato što bi se za Miju moglo reći da predstavlja transpoziciju dede iz prethodne dve knjige i nastavak rada na fikcionalnoj porodičnoj istoriji. S tim je u vezi i sablast ustaštva, koja odavno progoni Karakaševo pisanje kao nezaceljena rana iz prošlosti čija se dejstva, očekivano, osećaju i u sadašnjosti: nelagoda mladića jer mu je deda, taj saosećajni starac s kojim je bliži nego sa ocem, u ratu bio “na pogrešnoj strani”. Zbog toga Proslava predstavlja još dublje poniranje ka jednoj od piščevih neuralgičnih tačaka: naime, kako se suočiti i pomiriti sa navedenom (dečačkom) traumom? Za razliku od sporednog lika dede iz ranijih knjiga koji je ustaša i po ubeđenju, Mijin karakter je daleko složenije i suptilnije izgrađen, na prvom mestu jer je sada on glavni junak pa mu je posvećeno najviše pripovednog prostora, a zatim i zbog problematičnije ideološke pozicije. U ovom slučaju, ustaša par excellence je vazda smrtno ozbiljni Rude, Drenkin brat, koji veruje da je konačno došlo vreme da se ostvari tobože hiljadugodišnji san o samostalnoj hrvatskoj državi, te užurbano grabi ka njemu. Mijo je, pak, ne samo veseliji, srdačniji, topliji i neposredniji u odnosu na njega, već je i politički naivniji i čini se da ne shvata uzroke i razmere predstojećeg sukoba, u koji nažalost biva upleten, postajući šraf ubilačke mašinerije čiji se centar upravljanja nalazi daleko od njegovog sela, a i od života. Tako, kroz pripovedačev doživljeni govor saznajemo da “on nikoga nije ni zaklao ni ubio, osim možda kada je pucao u one koji su u njega pucali, a rat je bio, u ratu se puca, neka mu, ako hoće, pošteno sude, on će svoje odrobijati”. Duboko sakriven, Mijo u stvari sanja o pomirenju i svetu bez progonjenih, iako je rat proveo na strani progonitelja.
Da su relacije između muških članova porodice osovina na kojoj počiva (ne samo ova) Karakaševa proza, najrečitije govori poslednje poglavlje romana, čiji glavni junak nije Mijo već njegov strogi ali požrtvovani otac, koji se trudi da svojoj porodici obezbedi puku fizičku egzistenciju. Tu se, na samom kraju, nalazi ključna epizoda čitavog dela: usled ogromne nemaštine i gladi otac je prinuđen da izvrši lapot i svog oca baci u “usta bezdane rupe”, kao što je nekada uradio i Mijin deda sa svojim ocem. Muška porodična istorija je, dakle, osuđena na ciklično ponavljanje, pri čemu je neverovatno koliko, na vizuelnom planu, ova scena doslovno oslikava psihoanalitički shvaćenu psihu: deda na očevoj grbači kao super-ego, namučeni otac kao ego i uprkos svemu razigrani dečak kao id. No, osim ovog frojdovskog, i jedan lakanovski nauk nam može biti od koristi: mrtvi otac, iako odsutan, vraća se kao “ime oca” i svojim zakonom uspostavlja simbolički poredak. U poslednjoj sceni romana pokazuje se da je taj zakon nemilosrdan koliko i neizbežan, pošto za mladog Miju označava inicijaciju i identifikaciju sa ocem i, preko njega, dedom, pri čemu spoznaje da postati (kao) otac podrazumeva, u isti mah, ubiti ga.
Time dolazimo i do možda najvažnijeg interpretativnog uvida: naime, upravo ovaj završni i bezmalo obredni ritual oceubistva, a ne onaj neprikazani ustaški skup s početka rata, predstavlja istinsku proslavu na koju se odnosi naslov romana, tu makabrističku svetkovinu koja je, naposletku, u funkciji života budućih generacija. Finalni defile muškosti otkriva nam, još jednom, Karakaševu neprolaznu fascinaciju figurom oca – počev od simboličkog kastratora koji Čarliju zabranjuje rockabilly kokoticu, preko onog čiju smrt priželjkuje mali dečak, sve do najnovijeg grandioznog biblijskog praoca-ubice koji služi kako mimetički uzor – izražavajući, ujedno, duboku i naizgled nepromenljivu patrijarhalnost prikazanog sveta, koja žene gura na svoje rubove. Na kraju, doista bi se moglo zaključiti da, kako stilski tako i strukturalno, inicijalna opscena proslava stoji u zaleđu svakog mogućeg potonjeg sjećanja.
Projekat K-UND-K podržala je Rekonstrukcija Ženski fond.
Naslovna fotografija: Srđan Veljović
