Prisutnost u odsustvu, protivrečje bola

Jedna žena, autofikcijska pripovest Ani Erno, počinje rečima: Majka je umrla u ponedjeljak. Već se od te oprečnosti, pa i protivrečnosti, možemo upustiti u interpretaciju teksta i promišljanje odnosa autofikcije i romana, a zatim i, šire, književnog oblikovanja individualnog i društvenog iskustva. Pred nama je tekst koji se, izjavljujući gubitak majke, ispisuje u reminiscenciji na jednu ženu – koja je ta majka bila. Deset meseci, od aprila 1986. do februara 1987, sećanje se performira pisanjem, no uz to se odvija i izvesno podruštvljavanje tog sećanja, propuštanje ličnih afektivnih predstava kroz klasnu i istorijsku svest. U ovom tekstu, stoga, jedna žena – majka ispoljava se arhetipski, prototipski i romaneskno, ne razvijajući se dokraja kao književna junakinja, ali i ne svodeći se na pretknjiževne praslike.

To je težak zadatak. Za mene, moja majka nema povijesti, piše Erno, a zatim se autoreferencijalno određuje: Stvarnost koju bih najviše željela dohvatiti pisanjem nalazi se vjerojatno na sjecištu obiteljskog i društvenog, mita i povijesti. Moja je nakana bitno književna, jer radi se o traganju za istinom o majci koja se ne može otkriti drukčije nego riječima. [...] No, u određenom pogledu, željela bih ostati ispod razine književnosti.

Nakon informacije o majčinoj smrti i pogrebu, život jedne žene pripoveda nam se, sa stankama za autopoetičku opasku ili opis fotografije, od rođenja do smrti. Naracija u prošlom vremenu sračunato je lišena afekta i emfaze, varljivo ravnodušna; emotivna funkcija jezika suspregnuta je, a elipsa i sinkopa, naročito u naizgled uzgrednim komentarima u zagradi, važna su obeležja ovog diskursa: Moja se majka rodila ondje 1906. kao četvrto od šestoro djece. (S ponosom je govorila: „Ja nisam rođena na selu.”) Tim beležničkim postupkom uspostavlja se pripovedna distanca spram majke kako bi se od nje rečima sazdala stvarna žena, određena društvenim i istorijskim datostima, pre svega klasnim statusom, ali u isti mah i tekstom kao modusom društvene i literarne aktualizacije. Devojčica iz radničke klase, rođena u Ivtou u Normandiji, iznova se rađa u autofikciji Ani Erno, i mi je, u biografskoj rekonstrukciji i književnoj kreaciji, pratimo kako postaje ženom. Kompozicija i karakterizacija, pri tome, i same su u dijalektičkom odnosu: dok se majčin život izlaže u hronološkom nizu životnih faza i prelomnih trenutaka ili obreda prelaza (školovanje, posao, udaja, majčinstvo, bolest), karakterizacija nam se daje u parentetičnim skicama. Time se, s jedne strane, postiže narativna napetost koja nas navodi na to da tekst, tražeći razrešenje te napetosti, promišljamo kao celinu, a s druge se ispunjava autorska namera da se ostane ispod razine književnosti, utoliko što se te skice ne razrađuju u složene dijegetičke strukture.

Kad govorim o njoj, prvi poriv koji imam je da je zamrznem u bezvremenim slikama: „imala je žestoku narav”, „bila je živa vatra”, i dozovem u pamet, bez reda, prizore u kojima se pojavljivala. Nasuprot tom porivu: Zapravo, mnogo vremena provodim razmišljajući o ispravnom slijedu onoga što želim reći, o izboru i rasporedu riječi, kao da postoji neki idealni red, jedini sposoban pružiti istinu o majci – iako ne znam kakav bi on točno bio – i jedino što mi je važno u trenutku pisanja jest otkrivanje tog reda. Iz te jukstapozicije poriva i sižeа nastaje dvolika majka-žena, koja se iz mita upisuje u istoriju, ne zadobijajući konačan, nepropustan literarni oblik.

O njoj saznajemo da je bila buntovno svjesna svoje podređenosti u društvu, da je školovanje napustila sa dvanaest i po godina kako bi se zaposlila najpre u fabrici margarina, potom u fabrici konopa, da je ponos i samopoštovanje crpla iz toga što nije ostala da radi na selu niti postala sluškinja u buržujskoj kući. Ponosna što je radnica u tvornici, ali ne toliko da bi željela zauvijek to ostati, nastojala je i uspela da stekne sopstveni dućan s barom, u kojem je radila od jutra do mraka. Marljiva, razgovorljiva, bodra, provodila je život u radu i strahu od siromaštva, ali uz to je bila i znatiželjna, uvek gotova da nauči nešto novo („treba nečime napuniti glavu”, govorila je), da se kultivira. Knjige su bile jedini predmeti s kojima je postupala oprezno, prala je ruke pre nego bi posegla za njima, no čitanje je smatrala luksuzom, pa se uvek pravdala što čita i čak skrivala knjigu ili novine kad bi ušla mušterija.

Odnos sa ćerkom uspostavlja se upravo u sadejstvu tih sila, kao nikad sasvim nedosegnuta rezultanta klasnih osećanja. Otuda majčino nastojanje da kćeri omogući najbolje moguće obrazovanje, da sa njom uči i vodi razgovore, usvajajući ćerkine izraze kao distinktivna obeležja učenosti. Čim je stekla sigurnost, stalno ih je ponavljala, osmjehujući se kad se radilo o frazama za koje je bila svjesna da su klišeji [...] kao da je time nastojala ublažiti njihovu izvještačenost. Znakovito je da se otklon od klišea događa i na autoreferencijalnoj ravni; tri nedelje po majčinom pogrebu, pripovedačica u zagradi zapisuje: (Osjetiti sada snagu običnih rečenica, čak i klišeja.) Razlozi tom oneobičavanju drugačiji su – majka se time suočava sa sopstvenom nelagodom, a ćerka s neopozivošću majčine smrti – pa ipak se srodnim jezičkim opitima na dva plana postiže sugestivna bliskost klasnog stida i nepovratnog gubitka. Transgeneracijska klasna prikraćenost se u odnosu majke i ćerke manifestuje kao specifična surevnjivost, društveni antagonizmi moduliraju porodične agone, ali u isti mah se ta osujećenost, buntovna svest o svojoj podređenosti u društvu, može razumevati i kao osobita priprema za suočavanje sa smrću.

Dama ide u internat, a nije ništa bolja od drugih, prekoreva majka svoju kćer srednjoškolku, no potom se njihov klasni agon stišava, pa kći studentkinja prestaje da se subjektivizuje kao da su joj roditelji buržuji: Bila sam sigurna u njezinu ljubav i ovu nepravdu: ona od jutra do mraka poslužuje krumpire i mlijeko da bih ja mogla sjediti u predavaonici i slušati nekoga kako govori o Platonu. Još kasnije, majka će insistirati da joj pomaže u kući – da bi zaradila svoje mjesto za stolom – a kćeri će dugo trebati da shvati da se to stvarna kulturna nadmoć, stečena u privatnom internatu pa na studijama književnosti, u majčinom ponašanju preobražava u imaginarnu ekonomsku nadmoć gazde nad radnikom. Kao što se klasni i auktorijalni status sustiču u odmaku od kliširanih izraza, klasno artikulisan sukob majke i kćeri kulminira u rečenici: U određenim trenucima njezina bi se kći pretvorila u klasnog neprijatelja.

Patrijarhat, međutim, kao još jedan sistem eksploatacije u koji se upisuju majke i ćerke, pokazuje se jezički okorelijim: njegovi klišei otporniji su na oneobičavanje, a iz uloga koje zadaje teže se izlazi obrazovanjem: Stoga pišem na što je moguće nepristraniji način, no određeni izrazi („ako te nešto zadesi!”) ne mogu za mene biti apstraktni kao neki drugi (na primjer „odbijanje tijela i seksualnosti”). Majka, koja je i samu sebe u mladosti doživljavala kao „radnicu, ali ozbiljnu”, ovoga puta se ne distancira od formulaičnosti, već se prepušta, vraća se njenoj magijskoj snazi, zazivajući slike klasnog i rodnog usuda: zatvor za momke, trudnoća za devojke. Utoliko je pisanje mogućnost da se metaforičnom inverzijom rađanja tom usudu umakne: Sada imam dojam da pišem o majci kako bih ja nju donijela na svijet.

Tako je nastala Jedna žena. Ćerka je, pokušavajući da spoji nedelju u kojoj je majka bila živa s ponedeljkom u kojem je umrla, nepovratni gubitak ispripovedala kao kontinuum. U tom fikcionalnom vremenu, majci je pridala istoričnost; sama se pak suočila sa svojim klasnim poreklom, konačno se od njega odvajajući. Bolni prekid u vremenu koji je izazvala majčina smrt preobrazio se u jednako bolan klasni prekid. I upravo taj hronotop – ali ne pišem o njoj, više imam dojam da živim s njom u vremenu i na mjestima u kojima je ona živa – čini ovaj tekst književnim. Književnim ga čine i viškovi, ostaci: kipić savojskog dimnjačara koji je majka svuda nosila sa sobom, zaboravljajući pred smrt da je njen: istog sam takvog imala i ja. Udvajanje predmeta kao u Gospođi Bovari, ovde posredovano bolešću. Zatim i natpis prekoputa crkve u kojoj će se za umrlu održati misa: Novac, roba i država su tri stupa aparthejda. Književno je sve što zadržava neizrecivost na koju smo osuđeni, no uprkos kojoj pišemo. Stoga savremeno čitanje Ani Erno iznova postavlja pred nas literarni izazov da protivrečimo ličnom, jer protivrečje je – a ta je Hegelova misao moto ove pripovesti – u boli živih bića čak zbiljska egzistencija.

Projekat K-UND-K podržala je Rekonstrukcija Ženski fond.

Naslovna fotografija: Jovan Čekić