Knedla u grlu: ženski glasovi regionalne pesničke scene

U poslednjih nekoliko godina pesnikinje različitih generacija iz regiona – Radmila Petrović, Monika Herceg, Tanja Stupar Trifunović, Maša Seničić, Olja Savičević Ivančević, Katarina Sarić, Marija Dejanović – da pomenemo samo neke, stiču sve veću afirmaciju u sistemu književnih konkursa i nagrada, kao i na tržištu. Ova tendencija svedoči o intelektualnom i poetičkom sazrevanju regionalne književne scene, koje se ogleda u prepoznavanju i uvažavanju različitih pesničkih glasova i postepenom izlasku ženske književnosti iz okvira marginalizacije. No, ovaj razvoj ne odvija se bez protivrečnosti. Jedna od njih svakako je i prenaglašena eksploatacija motiva u vezi sa ugnjetavanjem i društvenim položajem žena. Ta prenaglašenost sastoji se iz jednodimenzionalnog razumevanja potlačenosti žena kao dihotomije između žene-žrtve i apstraktnog ideala slobode, gde uglavnom nema mesta za prikazivanje kompleksnog preplitanja društveno-istorijskog i psihološkog sadržaja ženskih egzistencija. Binarno prikazivanje žena i njihovih sudbina javlja se u različitim stilskim registrima – od banalnog, kao u poeziji Radmile Petrović, gde su mrtve pretkinje, najčešće zlostavljane, pretučene ili ubijene, u kontrastu sa „devojkom-hajdučkom travom onakvom kakvu nikad ne bi oženio“ i „šmeker-devojkom“ (Moja mama zna šta se dešava u gradovima), do visokoestetizovanog stila Olje Savičević Ivančević, koja u zbirci pesama Divlje i tvoje govori kako o idealu emancipovane žene-pesnikinje („Dok ona pjeva na Mornarskom groblju/ Preko kamene glave Valèryja/ Jahte ležerno plutaju u luci“), tako i o svim iz istorije i društvene svesti obrisanim ženama (pesma Ne čitaš žene). Ipak, bez obzira na domete estetskog izraza, nemogućnost artikulisanja ženske tradicije kao (po)etičkog kontinuiteta, što rezultira naglašavanjem podređenog položaja žene kao konstante otporne na promene i bez mogućnosti nijansiranja, najčešće ostavlja utisak tugaljivosti, sladunjavosti ili proizvodi zaštitnički ton prema figurama koje se poetski oblikuju kao žrtve društvene nepravde, a koji se u kritičkoj interpretaciji neretko doživljava i kao moralizatorski.

U ovom tekstu pokušaću da skrenem pažnju na poeziju triju pesnikinja različitih generacija, čije se pesme, bez obzira na jasne poetičke i stilske razlike, mogu čitati i kao odgovor na problem ženske tradicije ili naprosto njegov odraz, što se može uočiti i u pojedinim metaforama koje ove pesnikinje koriste. Reč je o Katarini Sarić, Moniki Herceg i Milici Špadijer. Zbirke pesama Globus hystericus Katarine Sarić, Vrijeme prije jezika Monike Herceg i Šar-planina Milice Špadijer u pogledu tematskih preokupacija povezuje interesovanje za odrastanje kao duhovni fenomen, koji je neodvojiv od formiranja autorskog glasa pesnikinje, pa se, najgrublje rečeno, može reći da je jedna od ključnih tema samorazumevanje sopstvenog poetskog izraza.

Kada je reč o Vremenu prije jezika, novoj zbirci pesama Monike Herceg, višestruko nagrađivane hrvatske pesnikinje, najpre se uočava skladnost i rafiniranost kompozicije. Pesme su raspoređene u tri celine, idući od opšteg ka pojedinačnom, tj. u teoreme, hipoteze i iskaze. Njih u značenjsku celinu najčvršće povezuje motiv ptica kao proširena metafora doma, mentalnog zavičaja, ali i pripitomljavanja, nasilnog obuzdavanja ljudskih potencijala. Radi se o misaonoj lirici koja spajanjem motiva iz prirode (ptica, vatra, zrak, voda) sa ključnim konstrukcijama kulture i civilizacije, kao što su jezik, poverenje, ljubav, preispituje formiranje ličnosti kao metafizičku kategoriju. Tako u Iskazu o gnijezdu poetski glas dočarava sukob između potrebe za sigurnošću i izgubljenog potencijala autentičnog ostvarenja: „Jer uvijek nešto raste iza leđa i priprema tišinu/ uvijek se negdje netko okrene u snu bezbolno/ na vlastita krila i zaboravi da je mogao letjeli,/ negdje netko umire premda je živio/ kao nekorištena stolica koju su izbili iz srca bukve”.

Pored pažljivo oblikovane kompozicije, jasno se uočava i poetički zaokret u odnosu na prethodnu zbirku Lovostaj, u kojoj preovlađuju narativizovane slike tragičnih ženskih sudbina (Ja, zvijer u svom stanu, ubila sam kćer nekoliko mjeseci nakon poroda, 1940. Nada Sremac piše da žene po selima umiru od abortusa nekontrolisano kao u Africi). U obe zbirke pak oseća se prepoznatljiv pesnikinjin glas, najviše u načinu na koji gradi upečatljive pesničke slike – na primer, kada kaže da „Ljubav često leži u lokvi šutnje/ dovoljno dugo da iz nje/ izlaze oživljene stijene“. Međutim, utisak da poetski svet Lovostaja ne uspeva da zamisli i oblikuje ženske sudbine nezavisno od simboličnog prisustva muškarca, odnosno nezavisno od izjednačavanja identiteta žene sa identitetom žrtve, što je primetio i kritičar Tomislav Augustinčić, potvrdu dobija i u Vremenu prije jezika. Tako se u pesmi Teorem o kući ocrtava skica žene-žrtve, jednoznačno poistovećene sa kućom: „Tihe zemljane žene koračaju bespogovorno satima/ rubom vrućih pećnica/ Život je pokušaj strpljenja za kipuću vodu“. Dalje, materica, kao metonimija prokreativne snage ženskog tela, u pesmi Teorem o ljubavi koristi se tako da stvori plošnu predstavu o ljubavi kao ženskom domenu, budući da, kako lirski glas kaže, ljubav drži „maternicom sva malena srca/ koja se rastvaraju u početak svijeta“.

Motiv materice kao označitelj za stvaranje, komunikaciju, kontakt sa svetom, koristi i Milica Špadijer u pesmi Endometrioza, u zbirci pesama Šar-planina, za koju je 2019. godine autorka osvojila nagradu „Mladi Dis“. Dok je u zbirci pesama Vrijeme prije jezika akcenat stavljen na doživljaj vremena i odgovarajući refleksivni ton, Šar-planina, kako i naslov nagoveštava, insistira na doživljaju prostora kao formativnom iskustvu, čemu odgovara prisustvo govornog, sirovog jezika, odnosno tendencija ka dosetkama i narativizaciji lirskih motiva. Umetnički su najuspelije one pesme u kojima se govori o sponama sa najranijim detinjstvom, odnosno motivski kompleks u vezi sa Crnom Gorom, kao zemljom očevih predaka (Sevastopolj, Lubardin legat, More). No, sklonost ka osebujnoj imaginaciji, karakteristična za ove pesme, upadljivo nestaje kada lirski subjekat nastoji da izrazi sebe kao poetsku figuru u kategorijama ženstvenosti. Tada dominira samodopadna ironija u poistovećivanju sa stereotipima, kao, na primer, u pesmi Muzej različitih događaja – „ja sam propalica/ slatka pesnikinja/ farbana plavuša/ u zlatnoj jakni/ ja sam Dovlatovljeva/ sijenka“. Uprkos različitosti forme i stila ove dve zbirke pesama, osnovni estetski i smisaoni problem Vremena prije jezika i Šar-planine ostaje isti – nemogućnost da se pronađe adekvatan izraz za stvaralačko iskustvo žena, koji se ne svodi na motiv materice kao označitelj univerzalne ljubavi ili pak medicinske patologije.

Može se reći da jednostavnost načina na koji se ovaj motiv oblikuje dosledno proizilazi iz negovanja dihotomije žene kao žrtve ili kao potpuno oslobođene. Ovakva dinamika stvaranja ženskog subjekta primećuje se i u uvodnoj pesmi zbirke Globus hystericus autorke Katarine Sarić. Ova zbirka sastoji se iz jednog ciklusa od sedamnaest pesama, a u uvodnoj pesmi Trojica, u suprotnosti sa Ocem, Sinom i Svetim duhom stoji kćer – „dopisana, nepismena“. Ovaj motiv proširen je u pesmi Kora, gde su ženskom subjektu pripisani svi atributi stradanja – „Kad ustane i protegne se ona/ prašnjava/ silovana/ pocijepana/ pogrebena/ zemlja/ majka/ žena“. Međutim, u obe ove pesme slika nastradale žene funkcioniše kao referentna tačka od koje započinje preispitivanje književnog kanona. Trojica o kojima govori Katarina Sarić nisu samo Otac, Sin i Sveti duh nego i Njegoš, Andrić i Lalić, gde se pesnikinja poigrava književnim autoritetima tako što, kada uzvikuje: „Vas tri zaštitnika/ osvetnika/ ratnika/ jebali ste mi majku!“, balansira na granici između duhovite opaske i trivijalizacije. Globus hystericus jeste latinski, medicinski naziv za „knedlu u grlu“. To je metafora kojom pesnikinja sažima iskustvo proživljavanja/preživljavanja muške dominacije. Obećanje iz pesme Kora  − „Ja ću postati prsten vremena/ stih/ što zatvara krug/ daleko od zemlje naših predaka“ – kojim se ženski lirski subjekat ograđuje od tradicije – deluje pomalo naivno, budući da se samo taj lirski subjekat ispostavlja kao suprotnost figuri žene-žrtve. Međutim, to obećanje autorka ispunjava u narednoj zbirci pesama Smrt Madam Dupin, koja je objavljena kao jedan od najboljih rukopisa na konkursu „Poetikum izdavaštva“.

U zbirku Smrt Madam Dupin ušle su mnoge pesme koje je Sarić već objavila u zbirci Globus hystericus, ali sa promenjenim naslovom. Primera radi, pesma Vješala iz zbirke Globus hystericus preimenovana je u Portret, Pucanj u Lutku od krpe, a Džezerka u Zgarišta. Ove izmene sugerišu promenu perspektive, tj. pomeranje fokusa sa unutrašnjeg doživljaja na opis, na ono što se može uočiti spolja.

No, najvažniji poetički iskorak u poeziji Katarine Sarić odnosi se na pomenuto obećanje odvajanja od „zemlje predaka“. U zbirci Smrt Madam Dupin pesnički glas govori o vlastitom odrastanju i intelektualnom sazrevanju, ali ne kroz evociranje konkretnih događaja iz prošlosti (Šar-planina) ili kroz neuhvatljive reminiscencije na neko vreme koje ne pripada domenu svakodnevice (Vrijeme prije jezika), već, pre svega, kroz isticanje ženskih uzora, koji se navode kao posvete u pesmama. Prvu pesmu, pod nazivom Putnička, pesnikinja posvećuje samoj sebi, a zatim se nižu posvete Žorž Sand, Simon de Bovoar, Lu Salome, Marini Cvetajevoj i Aleksandri Kolontaj. Ova zamisao artikulacije kontinuiteta ženske tradicije u književnosti razvija se i na planu metaforike. Metafore u vezi s porođajem i rađanjem nisu više rezervisane samo za označitelje ženskog, već i za preispitivanje književnog nasleđa. Tako se u pesmi Pucanj kaže da Crnjanski ulazi u život pesnikinje forcepsom, što je akušerski instrument kojim se izvodi jedna vrsta nasilnog porođaja. Analogno, u duhu destabilizovanja označitelja koji se odnose na „muško“ i „žensko“, i motivi u vezi sa mitom o Edipu, kao što je kopanje očiju zlatnom kopčom, ovde simbolizuju emancipaciju žene kao autorke.

Naposletku, iako pronalazi način da formuliše žensku tradiciju u koju upisuje i sopstveni glas, i u poeziji Katarine Sarić određeni motivi iz spektra ugnjetavanja žena osećaju se kao trivijalizovani ili prenaglašeni. Neretko se čak stiče utisak da ne postoji organsko jedinstvo između autoriteta književnih prethodnica i autorkinog poetskog „ja“. Ipak, globus hystericus, odnosno „knedla u grlu“ važna je metafora dinamike kojom se razvija savremena ženska poezija u regionu. Ta „knedla u grlu“ jeste (ne)mogućnost polifonije ženskih glasova, odnosno dvosmernog dijaloga prethodnica i savremenica.

Projekat K-UND-K podržala je Rekonstrukcija Ženski fond.

Naslovna fotografija: Dragan Stojmenović