Više od trista
Naslov prve pesničke zbirke Dragane Mladenović iz 2003. – Nema u tome nimalo poezije – nakon gotovo dve decenije i niza objavljenih knjiga može se čitati kao autorkin ironično formulisani manifest koga se i dalje pridržava. Na stranicama njenih zapaženih i prevođenih zbirki, u vidu konceptualno zasnovanog samoporicanja poezije kao umetničkog medija, ogledaju se društvo u kojem pesnikinja živi, njegove matrice i mehanizmi, neuralgične tačke i traume, ali pre svega njegov jezik i ideologija.
U pesničkom ready-made maniru – bez interpunkcije – objekti stihova u novoj zbirci postaju, između ostalog, izražajne forme folklorne književnosti, senzacionalistički stil tabloidne štampe, korporativno menadžerski novogovor, telefonske poruke seksualnih nasilnika i jezik sportskih huligana. Moto naslovnog ciklusa preuzet je iz kriminalističke statistike: „od 2010. do 2020. u srbiji je ubijeno više od 300 žena.“
Pesnikinja u osnovi odbacuje nasleđe modernizma i potencira etičku neodrživost mita o pesničkoj kuli od slonovače. Stihovi su oslobođeni elitizma, metaforičnog jezika, zatamnjenog značenja, nema težnje ka autonomiji poezije u odnosu na društvene procese i kontroverze. Dragana Mladenović na taj način poetički izmiče zatečenim književnim matricama, slično nekim drugim feminističkim poetskim usmerenjima i strategijama. Njena poezija, međutim, ne spada u liniju radikalnog eksperimenta, nego komunikativno-narativnim, ironijsko-satiričkim postupcima podriva postojeće ideološke narative i razobličava društvene datosti i tabuizirane teme, bilo da je reč o suočavanju sa ratnim zločinima (u zbirci Rodbina, 2010) ili o ksenofobiji i nasilju (Slova ljubve, 2014).
U zbirci Femicid patrijarhat je razobličen kao sistem vrednosti i kulturnih kodova koji je ne samo dominantan i autoritaran, nego je kao društvena praksa – i teorija – normalizovan i naturalizovan. Njegovi tragovi nisu vidljivi na društvenoj površini, ali on kao nevidljivi ideološki perpetuum mobile već vekovima radi bešumno i samorazumljivo. Patrijarhat obuhvata okamenjene simboličke prakse, ali one se u javnoj i privatnoj svakodnevici materijalizuju, pa tako definišu i predodređuju jezik, norme ponašanja, običaje, forme komunikacije, ali i umetnost i književnost. Pesnički egoizam i kult genija, koji stoje u temeljima književnog kanona i nedvosmisleno su rodno markirani, takođe su tema u zbirci. Oni su razobličeni kao vid diskriminacije i nasilja, iako nemaju direktne fizičke manifestacije.
Težište zbirke ipak nije na simboličkim formama nasilja, nego na njegovim neposrednim i telesno opipljivim posledicama, pre svega u krugu porodice, ali potom i kao tranzicioni fenomen rodno zasnovanog deprivilegovanja unutar ekonomski već duboko devastiranog okruženja. Pesnikinja naizmenično daje glas nasilnicima, ženoubicama i njihovim žrtvama, fiktivnim ili realnim ženama (poput novinarke Dade Vujasinović). U prvom slučaju, primetan je klasičan satirički postupak kojim se gluposti, ludosti i zlu prepušta reč da sami razotkriju svoje pravo lice. U drugom nizu pesama u fokus je postavljena tragika žrtve. Socijalno tipizirano nasilje u porodici, koje gotovo uvek ide uz alkoholizam, prevedeno je u registar tragičnog i individulanog, tako što glas žrtava u njima govori postfestum. Hladan rezimirajući ton u tim sažetim hronikama najavljene smrti verno prenosi gotovo normalizovani status mizoginije i nasilja nad ženama, dok kontrastno ističe egzistencijalni aspekt i tragiku pojedinačne patnje i smrti.
Medijska eksploatacija nasilja kao aktuelni i neuralgični društveni fenomen, a reč je pre svega o nasilju nad ženama – još jedna je bitna tema u zbirci Femicid. Ona je u tabloidnim medijima u Srbiji dostigla nepojmljive razmere, postala je žanr po sebi, za koji se može reći da je preuzeo primat nad socijalnom realnošću i da je preduslovljava. U završnim ciklusima pesme su ulančane i koncentrisane oko poznatih traumatičnih tema iz naše društvene stvarnosti, kao što su slučajevi nestanka novorođenčadi u jugoslovenskim porodilištima, za koje se sumnja da su bili „izvezeni“ u bogate zapadne zemlje, ili nepodnošljivi uslovi rada u tranzicionoj Srbiji, pre svega za žene (slučaj fabrike Jura). Ekonomska zaostalost i odsustvo zakonske zaštite radnika i radnica koincidiraju sa patrijarhalnim odnosima u društvu. Osim ekonomskog, žene su pre svega porodični proletarijat.
Poezija Dragane Mladenović pokazuje kako opozicije poput istorija–sadašnjost, fikcija–fakcija, pod žrvnjem patrijarhata prestaju da važe. U njoj se tautološki zatvara krug međuodnosa jezika i realnosti: ne može se razlučiti da li patrijarhalni jezik predefiniše i uslovljava društvenu realnost, ili patrijarhalna realnost proizvodi odgovarajući i sebi podobni jezik; ne samo da su oba odgovora moguća, nego su oba aktivno delatna i dominantna u savremenom srpskom kontekstu. Ideološka pozicija Odbora za standardizaciju srpskog jezika SANU – čije su odluke satirički parodirane u jednoj od pesama – idealni je primer za taj zatvoreni krug performativnog jezičkog mehanizma patrijarhata.
Od epsko-mitološke koncepcije vremena i folklorog kulturnog koda do aktuelne postmoderno bizarne mešavine tranzicione bede i digitalnog doba, patrijarhat ostaje neprekinuta krvavo crvena linija koja traje kroz različite istorijske epohe. Feministička teorija i aktivizam učinili su srazmerno mnogo u razlaganju tih matrica i sporom provođenju reformi, mnoga bitna dostignuća ne mogu se poricati, ali hegemonija patrijarhata i dalje je nesamerljiva. Iz današnje perspektive se period socijalističke Jugoslavije čini dobom recesije patrijarhata, ali ni on se ne sme idealizovati, pogotovo ako je reč o porodičnom nasilju. Ta idealizacija često je uostalom kontrastno inspirisana, jer nastaje nakon što su procesi repatrijarhalizacije od početka devedesetih – uporedo i sinergijski sa eskaliranjem etničkih nacionalizama, desekularizovanjem i militarizovanjem društva – već imali dubokih učinaka u društvenom životu nekadašnjih jugoslovenskih republika.
Folklorni patrijarhalni kod i njegovi aktuelni kulturni i društveni derivati, poduprti nacionalizmom i crkvom, stoje i dalje u temeljima društvenih normi, pre svega nepisanih – ali i pisanih – zakona. Žena ostaje svojina muškarca, u svakom mogućem smislu, od jezičkog i simboličnog, intelektulanog, telesnog, u kontinuitetu od Kraljevića Marka do Jutke.
Projekat K-UND-K podržala je Rekonstrukcija Ženski fond.
Naslovna fotografija: Srdjan Veljović
