Smrtni ishod naivnog realizma

Novi roman Milice Vučković Smrtni ishod atletskih povreda govori o mučnom ljubavnom životu žene u tridestim godinama, samohrane majke iz beogradskog predgrađa Železnik, koja se seli u Nemačku u potrazi za boljim životom. Eva je istovremeno i pripovedačica i glavna junakinja romana.

Njena perspektiva jeste jedina pomoću koje autorka pokušava da izgradi priču u kojoj se prepliću plan intimnog ženskog iskustva – odnosa majke i ćerke, porođaja, materinstva – i plan društvenih okolnosti, koji je slabije razvijen u odnosu na ovaj intimistički diskurs, a tiče se problema emigracije sa Balkana i svakodnevnih briga ljudi iz radničkih i osiromašenih srednjih slojeva. Ovaj nesklad između značenjskih nivoa teksta ogleda se najpre u neujednačenoj kompoziciji romana. U prvih tridesetak strana pripovedačica opisuje svoje uspomene iz detinjstva, formativne ljubavne odnose, rođenje sina i razvod, a zatim, nakon što upoznaje Viktora, sa kojim ulazi u vezu, dinamika njihove međusobne ljubavi i mržnje postaje okosnica naracije. U takvoj konstelaciji, mnogi započeti tokovi pripovedanja naprosto nestaju, poput junakinjinog odnosa sa sestrom Verom i najboljom prijateljicom Teodorom.

Budući da se Viktorovo ophođenje prema Evi, a time i karakter njihovog emotivnog partnerstva, mogu označiti raznim odrednicama iz psihijatrijskog rečnika, kao što su prikriveni narcisizam, sociopatsko ponašanje, emocionalno zlostavljanje, ovakva kompozicija može se tumačiti i kao pokušaj da se dočara svest žene koja je žrtva u partnerskom odnosu. Događaji u njenom životu, kao i sećanje na njih, kondenzuju se i svode na naizmenično smenjivanje nežnosti i okrutnog zlostavljanja, usled čega drugi aspekti njenog života i njene ličnosti njoj samoj postaju gotovo irelevantni. Međutim, time se ne može objasniti ključni značenjski problem u romanu – raskorak između ozbiljnosti teme i književne izvedbe. Središnja narativna nit tiče se patoloških ljubavnih odnosa, te nasilja – između ostalog, i fizičkog, ali pre svega onih oblika zlostavljanja koje je spolja teško uočiti, a koje za žrtvu prouzrokuju neizmernu patnju.

Otuda citat iz Andrićeve pripovetke Zlostavljanje, koji se nalazi na samom početku romana funkcioniše kao ključ za njegovo tumačenje. Birajući one delove iz pripovetke u kojima se opisuje efekat koji psihičko nasilje ima na žrtvu („kad je čovek nem od gađenja i ukočen od stida zbog onoga što drugi s njim čine”), odnosno deo u kome Andrić daje portret Anice Zereković, glavne junakinje Zlostavljanja, autorka nedvosmisleno uspostavlja paralelu između Anice i Eve. Eva je, trebalo bi da zaključimo, kao i Andrićeva junakinja, jedna od onih žena „koje ne uzimaju posle svakog napora masku mučenice, i koje u svemu izgledaju dovoljne same sebi”.

Međutim, dok Andrićeva pripovetka govori o Pirovoj pobedi ljudske potrebe da prkosi nasilju i tlačenju – pa i po cenu gubitka elementarne materijalne sigurnosti – što se očituje u Aničinoj transformaciji iz supruge uglednog kapitaliste u siromašnu radnicu nakon razvoda, roman Smrtni ishod atletskih povreda celinom svog umetničkog postupka insistira na osećaju sažaljenja prema junakinji kao ključnom za razumevanje fenomena nasilja u bračnim odnosima.

Najpre, stilski postupak kojim se dočarava bol i osećaj neadekvatnosti s kojim Eva živi uvek je, bez ikakvog umetnički opravdanog razloga, preterano unižavajuć. Tako, na primer, u jednom od svojih unutrašnjih monologa junakinja se poistovećuje sa figurom „žene u godinama”, koja je, uprkos tome što je tek u ranim tridesetim, manje privlačna muškarcima, jer joj je „dete glavom raširilo kukove”, premda se sama Eva porodila carskim rezom. Ovakav stilski izbor u karakterizaciji protagonistkinje, na razini celine romana, dopunjuje sklonost ka banalnim poređenjima, koja umesto snažne poente proizvode grotesku – „U mom dolasku vozom, pored romantike, ležala je simbolika naše ljubavi, prave i čvrste kao šine”. Dalje, uprkos nagoveštaju koji dobijamo iz citata na početku romana – da Eva nije tip žene koja prihvata ulogu „mučenice” – u tekstu se iznova naglašava junakinjino samosažaljenje. Pogledavši paklicu cigareta, u jednoj od faza razočaranja u Viktora, Eva konstatuje: „ pisalo je ‛Pušači imaju veću šansu da izgube vid’. Osećala sam se kao slepica”.

Na planu naracije, dinamika Viktorove ljubavi i brutalnosti prema Evi predstavljena je psihološki uverljivo. Pravilnost i predvidljivost epizoda harmonije, nakon čega slede epizode nasilja čini pripovedanje o tome pitkim i prijemčivim. Na nivou čitalačkog iskustva, to doprinosi boljem razumevanju mentalnih procesa koje žrtvu onesposobljavaju i onemogućavaju joj da naprosto prekine takvu vezu i napusti zlostavljača. No, uprkos psihološkoj uverljivosti u ovom aspektu romana, problem odnosa motivacije junakinjinog ponašanja i zasnivanja smisla u tekstu ostaje prepreka. Ne uspevši da tu prepreku savlada, roman Smrtni ishod atletskih povreda svoje umetničke domete iscrpljuje u pukom prikazivanju ljudske patnje, uskraćujući čitaocu književno ubedljiv uvid u prirodu i uzroke te patnje. To se jasno vidi u poređenju sa Andrićevom pripovetkom. Ovo poređenje opravdano je ne samo srodnom tematskom preokupacijom oba teksta nego i već pomenutim citatom koji nam sugeriše kako da čitamo Smrtni ishod atletskih povreda.

Motivacija Andrićevog Zlostavljanja jeste realistička. Prikazujući brak Anice Zereković i njenog supruga Andrije, on istovremeno pokazuje koji društveni faktori omogućavaju i podstiču zlostavljanje. U tom smislu, ova pripovetka svoje likove, osim što govori o kompleksnosti njihovih unutrašnjih, oblikuje i kao tipove, tj. predstavnike društvenih klasa, slojeva, miljea. To se najpreciznije može uočiti u načinu na koji se u Aničinoj sudbini preklapaju njena polna uloga (uloga supruge) i klasni položaj. Kao žena iz niže srednje klase, udajom za „gazdu”, sitnosopstvenika, Anica napreduje na klasnoj lestvici. Ipak, ne želeći da pristane na maltretman u braku, odnosno nepravdu prema njoj kao ženi, nakon razvoda, Anica započinje život žene i radnice praktično ekskomunicirane iz društva.

U romanu Smrtni ishod atletskih povreda motivacija je pak kvazirealistička. Interes za svakodnevno i tipično ovde se svodi na insistiranje na trivijalnostima koje ne doprinose dubljem razumevanju mehanizama putem kojih društvena realnost formira pojedinke i pojedince. Eva napušta primarnu porodicu, koja joj pomaže u odgajanju deteta, i pristojno plaćen posao kako bi se sa Viktorom odselila u Štutgart, gde će prvo raditi kao čistačica. Između Evinih odluka i teških, nisko plaćenih poslova koje ljudi s Balkana rade kako bi opstali u Nemačkoj ne postoji organska veza.

Stoga se umetnički postupak u romanu Milice Vučković ogoljava kao naivno realistički. Pripovedačica nam predočava život nižih srednjih slojeva, ali slike iz tog života funkcionišu kao katalog nesrećnih događaja, a ne kao sinteza ili uzročno-posledična sprega individualnog i kolektivnog. Pukotine u realističkoj perspektivi odražavaju se na idejni plan teksta, te na psihološku motivaciju glavne junakinje.

Pre svega, najprovokativnija ideja u romanu – protivrečnost između Viktorovog opredeljenja za levičarske ideale jednakosti i solidarnosti, s jedne, i sociopatskih crta njegove ličnosti, s druge strane – nedovoljno je razvijena. Tekst ne gradi alegoriju o savremenoj levici i njenom odnosu prema društvenih grupama za čije interese se, makar na rečima, bori, niti na bilo koji način tematizuje unutrašnje konflikte koje u čoveku izaziva stremljenje ka korenitoj transformaciji društva. Naprotiv. Levičarske floskule koje Viktor neretko izgovara jesu samo jedna od mnogih strategija koje on, kao izopačen čovek, koristi da bi kontrolisao i zlostavljao Evu.

Iz nemogućnosti da kroz realistički postupak dopre do onoga što je društveno bitno tekst potkopava do tada uverljivu psihološku motivaciju, a zaplet postaje ekstremno melodramatičan. Nakon što joj majka umire, što je za Viktora prilika da se po ko zna koji put bezobzirno naruga Evi, Eva ostvaruje novi nivo poistovećivanja sa Viktorom, te njegove podlosti i nasilje opravdava činjenicom da je i njemu umrla majka.

Dalje, najveći nesklad između ambicije teksta i izvedbe ogleda se u načinu karakterizacije junakinje. Naime, iako je i Andrićeva junakinja žena iz duhovno skučenog okruženja, naviknuta na težak, iscrpljujuć i monoton život, njen duh poseduje izvesnu autonomiju u odnosu na stvarnost koja je gura u poziciji žrtve. Primera radi, ona pažljivo pamti svaku verziju priča o Andrijinim ljubavnim i drugim uspesima, kojima njen muž započinje seanse zlostavljanja, jer zna da je uvek istovetno ponavljanje detalja u njima jasan znak da on laže. Iako predstavlja jedan tip žene u tadašnjem srpskom društvu, Anica, za razliku od Eve, nije stereotipno prikazana. Štaviše, Evin lik u osnovi je stereotip „obične”, „prosečne” žene, koja nema ambicije, ne interesuje se za politiku,a izraz njenog duševnog života svodi se na reklamne slogane („Nisam bila od onih žena koje kuću čiste u gumenim rukavicama, nisam imala dobar osećaj”) i sentimentalne fraze („znala sam da je on čovek mog života”).

Jednodimenzionalnost glavne junakinje romana Smrtni ishod atletskih povreda posebno dolazi do izražaja u poređenju sa Andrićevim tekstom. Plošnost lika ne može se umanjiti čitalačkim saosećanjem koje je, prirodno, na njenoj strani, budući da je ona bezrazložno maltretirana i ponižena. Andrić uspeva da pokaže kako svako ljudsko biće, uključujući i sasvim „prosečne” žene iz siromašnih društvenih slojeva, u sebi nosi snagu ljudskog dostojanstva i pobune. Roman Milice Vučković pak, usled neprekidnog pokušavanja da izazove sažaljenje nad Evinom sudbinom, postiže sasvim suprotan efekat – od univerzalno relevantne teme pravi izolovan slučaj, iz kog kao dominantni utisak ostaje konstatacija da su pojedine sudbine zaista tužne.

            To znači da će na „knjigu o radničkom surovom životu u Nemačkoj, levičarski roman”, kako je ovaj roman predstavljen na zadnjoj korici, naša savremena književnost ipak morati da sačeka. 

Projekat K-UND-K podržala je Rekonstrukcija Ženski fond.

Naslovna fotografija: Srdjan Veljović