Krupne reči i krhki subjekti

U pisanju Magdalene Blažević, višestruko nagrađivane autorke jedne zbirke pripovedaka (Svetkovina) i dva romana (U kasno ljeto, Sezona berbe), uočava se svojevrsna tematska i stilska zaokruženost. U svakom od ovih dela mogu se prepoznati slične teme (silovanje, umiranje, ratno nasilja, preljuba), motivi (simbolika prirode, biljaka i životinja) i melanholičan ton u pripovedanju, koji varira u rasponu od mučnog do sentimentalnog. Pomenute tri knjige ove autorke povezuje i metaforični mehanizam u službi moćnih, sugestivnih slika u svakom naslovu. Kasno leto, svetkovina i sezona berbe upućuju na doba koje se ciklično ponavlja – na logiku rituala i mitsko vreme, koje obuhvata ne samo zauvek izgubljenu prošlost nego i priželjkivanu budućnost koja se nikada neće ostvariti. Sve pripovedačice Magdalene Blažević progovaraju s mesta jednog takvog procepa.

Ovim postupkom autorka tekstu daje auru mitološkog i mističnog, što čitaocu sugeriše da dela čita primarno u ključu univerzalnih, lutajućih motiva i simbola. To je ujedno i suštinska protivrečnost i izražajna osobenost u delu Magdalene Blažević. Njena proza se među mnoštvom pripovednih tekstova koji govore o ratovima u Jugoslaviji izdvaja po tome što pedantno izbegava lokalni kolorit u realističkom smislu, a geografsko-teritorijalne specifičnosti ovih prostora očituju se kroz opise prirode i floralnu simboliku.

Sezona berbe, drugi roman Magdalene Blažević, razvija motivske linije ocrtane u Svetkovini i romanu U kasno ljeto. Svetkovina je metafora povlašćenog trenutka, susreta s voljenim muškarcem, i alegorija preljube, kojom junakinja u istoimenoj priči iz ove zbirke na izvestan način potvrđuje pravo na vlastiti izbor, a time i na život. Afere i brakovi koji funkcionišu kao nestabilni pakt o nenapadanju među supružnicima jesu središnji motivi i Sezone berbe, čija je kompozicija temeljno promišljenja i osmišljena. Roman se sastoji iz tri celine. Prvi čini Unina priča, koja počinje da se raspliće onog trenutka kada, nakon emotivno uzbudljive i razorne veze, junakinja-fotografkinja odlazi u rodno selo Volosku, sklanjajući se od muža pod izgovorom da priprema izložbu. Druga priča govori o izvanbračnoj ljubavi Unine majke Ide, a melodramski preokret, koji dolazi nakon što se Ida priseća kako je Unin stariji brat ubijen, otkriva nam da je Una rođena iz transgresivne veze. Snovid, treće i završno poglavlje romana, za razliku od depresivno-repetitivnih završetaka u zbirci priča Svetkovina, ostavlja kraj otvorenim, baš zato što ne možemo biti sigurni da li se radi samo o evociranju prošlosti ili pak nagoveštaju nekog budućeg susreta protagonista čija je veza zabranjena.

Motiv koji učvršćuje kompoziciju je foto-aparat koji je Uni poklonila Ida. On dočarava autorkinu spretnost i postupnost u razvoju simboličkih spona u tekstu. U autentične ideje svakako se ubraja i to što su obe junakinje u vezama s majstorima gotovo izumrlih zanata ‒ ćerka s puhačem stakla, a majka sa sajdžijom. Simbolička težina rezonira s logikom metafore u naslovu – ljubav je iscrpljujuća, ali uzvišena veština koja prkosi svim spoljnim silama, a naročito pritiscima vremena, jer ovi zanati zahtevaju posvećenost i usredsređenost na trenutak. Život Unine majke obeležen je strašnim događajem, ubistvom deteta, što je ujedno tema prvog romana Magdalene Blažević U kasno ljeto.

Razlog zbog kog je ova književnica za kratko vreme osvojila brojna priznanja (nagradu T portala za najbolji hrvatski roman 2022. godine, nagradu Ranko Marinković 2021. i 2023. godine, koju Večernji list dodeljuje za najbolju kratku priču) i nepodeljeno oduševljenje kritike možda leži u načinu na koji ona tematizira rat. Za razliku od, na primer, Faruka Šehića i Amile Kahrović Posavljak, prepoznatljivih glasova u ovom polju, koji pripadaju različitim generacijama ‒ Šehić onoj koja se borila u ratu, a Kahrović Posavljak onoj čije je detinjstvo njime razoreno – kod Magdalene Blažević nema istorije, ideologije i religije kao referentnih okvira. Rat je, naprosto, mitska pozadina, još jedna manifestacija ljudskog mraka i niskih pobuda.

No, ovakva postavka je u izravnoj kontradikciji s probitačnošću društvenog komentara u romanu, potrebom da se kritikuju mizoginija i patrijarhalno-militaristički obrasci. Kritika je bez zadrške prepoznala i valorizirala stil i „žensku perspektivu‟ Magdalene Blažević. Njeni tekstovi uistinu se izdvajaju bogatstvom leksike i preciznim a oneobičenim opisima, a nosioci značenja i pripovednog govora su ženski likovi. Iako su oba ova svojstva podsticajna za razvijanje originalnih motiva, oni niukoliko nisu dovoljni da tekst funkcioniše kao narativno uverljiva celina. Zato Sezona berbe neretko ostavlja utisak zavodljive varijacije na temu tabuiziranih iskustava i njihovog doživljaja u individualnoj svesti, po čemu je ova autorka prepoznatljiva na književnoj sceni.

Njen najnoviji roman, štaviše, pokazuje i u kojoj meri su idejni i jezički slojevi u tekstu isprepleteni. Ključni problem je slaba motivacija junakinja, kao da autorka unapred računa s tim da će se čitateljka bespogovorno i bezuslovno saglasiti s (pod)razumevanjem sveta kao pukim zbirom destruktivnih i autodestruktivnih poriva i sveopštom tiranijom patnje i nesreće. Imajući u vidu da je Svetkovina zbirka kratkih priča, barokni vokabular uokviren minimalističkom sintaksom (na primer, prostim glagolskim oblicima i njihovom ne preterano čestom upotrebom) izgledala je kao pravo osveženje u moru savremene regionalne književnosti, koja se oslanja na psihologiziranje i moralizam kao ključnim saveznicima u poetizovanju bolnih tema kao što su disfunkcionalne porodice, seksualno nasilje i ratovi.

Međutim, u romanu čiji je siže jednostavan, a psihološka motivacija junakinja nedorečena i jednoobrazna takav stil generiše i umetnička rešenja koja povremeno zvuče samo kao linija manjeg otpora. Tako, ilustracije radi, autorka koristi poređenja s biljnim i životinjskim svetom da uvede reminiscencije Unine majke, u datom trenutku zatočenice u logoru. Takva poređenja u tom kontekstu zvuče više kao ispovedno-terapijski govor, s elementima groteskno-naturalističkih poredbi, nego kao suveren književni tekst:

Sjela sam i zagrizla jabuku koja je izgledala besprijekorno, kao tijelo bez modrice i ožiljka. Grlom mi je potekao topao sok kao onda kad su u Tvornicu donijeli jabuke u vrećama i prosuli ih po tlu, kao kad hraniš svinje, a mi smo kleknule i grabile jedna drugoj iz ruku. U to su vrijeme plodovi kanjuške dozrijevali u dvorištima u selu.

Groteska i melanholija kao rezultat britke percepcije pripovedačice, naročito kada je reč o Svetkovini, navele su kritičare da delo Magdalene Blažević porede s Andrićevom pripovetkom Mara Milosnica (o čijem je značaju za vlastitu poetiku govorila i sama autorka) ili romanom Crveni petao leti prema nebu Miodraga Bulatovića. Povod za poređenje daje i karakterizacija ženskih likova koje su žrtve istovremeno i bliskih muškaraca i sredine koja nasilje omogućuje i pospešuje, jer su prema njenim merilima te junakinje oličenje prestupa i etičke transgresije. Zorana Simić ukazala je na to da i dela književnica poput Anđelije Lazarević i Milice Kostić Selem, budući da prikazuju izgrednice i njihove intimne borbe u sukobu s patrijarhalnom sredinom, pružaju inspiraciju za komparativno čitanje dela M. Blažević.

Ipak, Sezona berbe pokazuje da je najslabije mesto u prozi Magdalene Blažević upravo karakterizacija ženskih subjekata. Iako su junakinje po pravilu prikazane u situacijama u kojima ih društvo i muškarci viktimiziraju, što pobuđuje očekivanje da tekst zapravo govori o nepokorenosti i otporu, sudbine ženskih likova uvek završavaju nekim vidom samoponištavanja ili uništenja, neretko doslovnog. Primera radi, motiv priče „Kapa‟ ‒ junakinja koja svoju povest započinje post mortem, rekapitulirajući poslednje trenutke – razvija se u centralnu temu romana U kasno ljeto. Ako je rat ekstremna situacija, u kojoj se stvarnost doista deli na agresore i njihove žrtve, problem nastaje u trenutku kada se istovetna logika prenosi iz teksta u tekst, pa i u okolnosti koje nisu tako granične. U tom smislu, Unina doslednost u vlastitoj patnji i čežnji za ljubavnikom, bez ikakvog kontrapunkta, čitateljku naprosto dovodi do prezasićenosti mučnim emocijama. Figure preljubnica i „čedomorki‟ mogu biti subverzivne tek kada je kontekst koji ih takvim čini opipljiv i konkretan.

U slučaju Andrićeve junakinje spoznajemo društvenu hijerarhiju koja je Maru doslovno učinila robinjom turskog paše, dok nam Bulatovićev Crveni petao prikazuje složene plemenske i porodične odnose, gde je „luda Mara‟, žrtva incestuozne strasti svog devera, ispostaviće se, pre pravilo nego izuzetak. U Sezoni berbe autorka ne prikazuje ni socijalne ni psihološke mehanizme zbog kojih se ljudi ponašaju kao da su nemoćni i kada de facto nisu. Zato se stiče utisak da stradanje i prihvatanje bezizlaznosti, zaodenute pseudomitološkom atmosferom kojom roman odiše, sugerišu poimanje „ženske sudbine‟ kao pukog kontinuuma patnje.

U nedostatku narativnih rešenja i složenije karakterizacije, autorka kao da beži u opsednutost fizičkim doživljajima i telesnošću žene ‒ tela u seksualnoj ekstazi ili u iskustvu nasilja ‒ čineći tu telesnost jedinom, a time i privilegovanom formom spoznaje o ženskoj egzistenciji. Iako tekstovi Magdalene Blažević nisu feministički na ravni samopredstavljanja, kao, na primer, Kintsugi tijela Senke Marić, ili još recentniji roman Psi Dore Šustić, niti se između njih može uspostaviti stilska ili poetička paralela, sve ove književnice povezuje anahrono, čak zastarelo uverenje da je subjektivnost žene moguće poistovetiti s telom kao povlašćenim sredstvom u interpretaciji realnosti. To se uverenje može iščitati upravo iz osnovnih poetičkih postavki.

Iako umetničkim senzibilitetom i jezičkim izrazom Magdalena Blažević odudara u odnosu na dominantne poetike u čijem su središtu pogledi i glasovi devojčica i žena, roman Sezona berbe takođe utelovljuje i sveprisutnu protivrečnost ‒ činjenicu da vidljivost i legitimacija ženskog autorstva na književnoj sceni ne rezultira nužno i oblikovanjem novog, drugačijeg, pobunjenog ili radikalnog (ženskog) subjekta u književnosti.

Projekat K-UND-K podržala je Rekonstrukcija Ženski fond.

Naslovna fotografija: Srdjan Veljović